Judaizm we wszystkich swych odmianach jest stylem życia narodu żydowskiego na przestrzeni około trzech tysięcy trzystu lat, to znaczy odkąd Bóg wybrał Abrahama, ojca Izraela, spośród wszystkich ludów. Naród żydowski wywodzi się zatem od Abrahama i Sary, Izaaka i Rebeki, Jakuba, Lei i Racheli, Bilhy i Zilpy.

Judaizm domaga się rygorystycznego przestrzegania Tory. Słowo to oznacza "nauczanie" i odnosi się do całości Biblii hebrajskiej, a nade wszystko do Pięcioksiągu (pierwsze pięć ksiąg). Tora występuje w dwóch formach: pisanej i ustnej, wywodzących się od przymierza, jakie Bóg zawarł ze swym ludem Izraelem za pośrednictwem Mojżesza około 1200 r. przed Chr.

Kultura żydowska przyniosła obfite owoce na polu idei, nauk, wyznań i sztuk, odciskając głębokie piętno na ludzkiej historii, zarówno dziś, jak i w minionych tysiącleciach. Na całym świecie żyje około 17 milionów Żydów. Spośród nich ponad 7 milionów mieszka w Ameryce Północnej, ponad 3,7 miliona w Izraelu oraz około 3,5 miliona w Europie i w państwach dawnego Związku Radzieckiego.

Poza wspólnotą żydowską tylko nieliczni znają jej bogate i różnorodne tradycje religijne. Ta niewiedza miała negatywne konsekwencje w relacjach między Żydami a nie-Żydami. W całej swej historii Żydzi padali ofiarą najgorszych przekłamań i najsroższych prześladowań wyłącznie z tej racji, że byli narodem, który żyje zgodnie ze swymi własnymi tradycjami i zachowuje wierność przymierzu z Bogiem, co różni ich od innych narodów. Byłoby rzeczą słuszną, gdyby czytelnicy przypomnieli sobie, że nieco ponad pięćdziesiąt lat temu, w latach 1937-1945, w Europie dokonano zorganizowanej próby całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego przy użyciu całej potęgi i zaciekłości państwa nacjonalistycznego.

Życie religijne Żydów jest nadzwyczajne i zajmuje wyjątkowe miejsce w historii ludzkości. Uświadomienie sobie, w jaki sposób naród ten nieustannie nadawał nowe formy swemu życiu, aby zachować wierność Bogu, który go wybrał, usuwa ślepe uprzedzenia i staje się okazją do ubogacenia. Z racji historycznej głębi i społecznej złożoności judaizmu, ze względu na różnorodność poglądów samych Żydów na swoją wiarę oraz podejście do praktyk religijnych, ten krótki tekst ma na celu podanie jedynie zwięzłego zarysu niektórych ważniejszych wydarzeń oraz idei.

Bar micwa – początek życia według przykazań
Chłopiec na zdjęciu świętuje bar micwa, ważną uroczystość zarówno dla niego samego, jak i dla wspólnoty. Bar micwa, "syn przykazania", jest to nazwa obrzędu, który sprawuje się, kiedy chłopiec żydowski kończy trzynaście lat i jeden dzień (w niektórych wspólnotach również dziewczynki obchodzą tę samą uroczystość, zwaną bat micwa, "córka przykazania"). Rodzina oraz przyjaciele świętują dzień, w którym chłopiec staje się odpowiedzialnym za studium, modlitwę i zachowywanie Prawa. Świętuje się wtedy także odnowę wspólnoty oraz przekazanie Tory nowemu pokoleniu. Po raz pierwszy w swoim życiu chłopiec wstaje, aby czytać słowa Tory w obecności wspólnoty zebranej na modlitwie. Wyciąga się zwój z arki i otwiera na fragmencie przypadającym na dany dzień. Chłopiec odczytuje starożytne Pisma hebrajskie i wyjaśnia je wspólnocie. Jako znak i przypomnienie swej odpowiedzialności otrzymuje talit, szal modlitewny oraz tefilin, dwa małe pojemniczki ze skóry, które zawierają fragmenty z Księgi Wyjścia (13, 1-10 i 13, 11-16) oraz modlitwę Szema (Pwt 6, 4-9 i 11, 13-21; Lb 15, 37-41). Jedno z tefilin, "modlitwa", za pomocą skórzanego rzemyka umocowane jest na jego czole, drugie natomiast przywiązane jest do przedniej części lewego ramienia (o ile nie jest mańkutem), po stronie serca. Od tej pory młodzieniec, ubrany i wyposażony jak sługa na dworze Boskiego Króla, nabywa prawa do bycia zaliczonym do grona minjan, czyli grupy przynajmniej dziesięciu osób, koniecznych do odmawiania wspólnej modlitwy w synagodze.

Micwot (określenie w liczbie mnogiej - "przykazania") to podstawa życia i tożsamości Żydów jako jednostek oraz jako wspólnoty. Również micwot powstałe w ramach nauczania rabinicznego czerpią swój autorytet i skuteczną moc od Boga (Pwt 17, 9-11): wszystkie przykazania wywodzą się z Tory, którą objawił Bóg. Rabini wyliczyli 613 przykazań danych narodowi wybranemu w Torze, łącznie z dekalogiem przekazanym Mojżeszowi na górze Synaj. Wśród nich jest także siedem micwot uniwersalnych, danych całej ludzkości w czasach Noego. Ponieważ całe życie powinno się przeżywać według przykazań Boga, wiele norm balacby (prawa rabinicznego) uważa się za micwot. W życiu żydowskim istnieje kilka momentów w szczególny sposób naznaczonych przez ważne micwot: obrzezanie mężczyzn, modlitwa, zachowywanie szabatu jako dnia świętego, stosunki seksualne i małżeństwo, studium Tory, pokarmy i dieta, mezuza (pudełeczko zawierające fragmenty biblijne napisane ręcznie na pergaminie) umieszczona na progu i na drzwiach wewnętrznych domów żydowskich, święta (cbagim), cedaka - słowo, które oznacza "prawość" lub "nieskazitelność" - szczególnie chodzi tu o jałmużnę, powstrzymywanie się od oszczerstw oraz niesienie pociechy będącym w żałobie.

Izrael, święty naród Boga: podstawy biblijne

Życie religijne Izraela zakorzenione jest w życiu i historii narodu żydowskiego. Początkowo jest to związek plemion koczowniczych, które przemieszczają się w północne regiony Pustyni Arabskiej, na obrzeżach wielkich potęg, jak: Egipt, Sumer, Akad i Fenicja.

O życiu narodu żydowskiego, które rozpoczyna się od powołania Abrahama po roku 2000 przed Chr., opowiada Biblia hebrajska. Pięcioksiąg (pierwsze pięć ksiąg) został zredagowany po zniszczeniu Świątyni w 586 r. przed Chr., w reakcji na przeżycia niewoli babilońskiej (586-538 przed Chr.). Lud Izraela wrócił z wygnania między 538 a 515 r. przed Chr. W tym właśnie okresie - oraz w późniejszym (538-333 przed Chr.) powstała większość Biblii hebrajskiej w obecnym kształcie, napisana w oparciu o różne źródła. Pięcioksiąg zwany Torą Mojżesza, odzwierciedla zatem model doświadczenia wygnania oraz powrotu do własnej ziemi, doświadczenia widzianego przez lud Izraela również jako cierpienie spowodowane oddaleniem od Boga. Jednak dzięki odbudowaniu właściwej więzi z Nim dochodzi do pojednania. W tym świetle Biblia hebrajska opowiada o wyjściu Izraelitów z Egiptu pod wodzą Mojżesza ok. 1260 r. przed Chr., o osiedleniu się dwunastu plemion w Kanaanie oraz o ustanowieniu monarchii, na której czele stanął najpierw Saul, a następnie Dawid, wywodzący się z południowego plemienia Judy. Ten ostatni uczynił z Jerozolimy centrum religijne, w którym umieścił Arkę Przymierza i gdzie jego syn, Salomon (961-922 przed Chr.), zbudował Świątynię. Później naród podzielił się na dwa królestwa: Izrael na północy i Juda na południu. Pierwsze zostało zdobyte przez Asyryjczyków (w 722 r. przed Chr.); drugie zaś przez Babilończyków (w 587 r. przed Chr.), a Świątynia Salomona legła w gruzach. Model "wygnania i powrotu", mocno zakorzeniony w czasach Ezdrasza (450 przed Chr.), wpłynął na nieprzerwane dążenie do lepszego przestrzegania warunków przymierza, które Bóg ustanowił, kiedy dał ziemię narodowi wybranemu. Jednym z owoców tego ciągłego poszukiwania była obfita i różnorodna żydowska literatura religijna, łącznie z przekładem Tory na język grecki (ok. 250-130 przed Chr.). Tora zawiera wskazówki służące badaniu i stopniowemu rozwojowi myśli religijnej. Oznacza to, że tradycje Tory są otwarte i wiążą się z historyczną odpowiedzialnością każdego nowego pokolenia. Spojrzenie na Torę jako na poszukiwanie, zmienia rozumienie Biblii. Opowiada ona bowiem nie tylko historię narodu żydowskiego i Jego więzi z Bogiem, lecz jest to również historia, która dotyczy wewnętrznej zdolności objawiania, które dokonuje się w czasie. Odwieczna istota Boga wchodzi w relację ze swoimi śmiertelnymi stworzeniami, które istnieją w czasie. Bóg objawia swoje zamiary w świecie doczesnym poprzez przemiany i walki swojego ludu w ciągu historii, szczególnie za pośrednictwem aktów zbawczych, jedynych i niepowtarzalnych, które objawiają Jego prawo i Jego pouczenia. Kluczowe postacie Biblii hebrajskiej: Adam, Noe, Abraham, Mojżesz, Nehemiasz, pojawiają się w szczególnie ważnych okolicznościach: ogród Eden, potop, wyjście z Egiptu, niewoli w Babilonii, odbudowa Świątyni. Bóg objawia samego siebie w cudach, podobnie jak wyprowadził swój lud z Egiptu mocną ręką (Pwt 6, 21). Przeszłość była odczytywana na nowo i zapisywana w Biblii w świetle Bożych cudów, które dokonywały się w historii. Obiecując wierność i domagając się od swego ludu, by zrozumiał znaczenie Jego woli w każdej sytuacji, z pokolenia na pokolenie Bóg sprawia, że życie tego, kto Go wiernie szuka, staje się ukazaniem Jego Boskiej woli oraz wydarzeniem wpisanym w historię zbawienia.

Diaspora
Słowo "diaspora" oznacza rozproszenie: Żydzi, niczym ziarna zostali rzuceni poza ziemię Izraela. Pierwsze opowiadania żydowskie mówią o ludziach, którzy służyli Bogu mieszkając wśród czcicieli innych bóstw. Takie było doświadczenie Abrahama, a późnej również Mojżesza w Egipcie, kiedy został wezwany, by poprowadzić naród wybrany do Ziemi Obiecanej, w której jednak jego stopa nigdy nie stanęła.
W 587 r. przed Chr. upadła Jerozolima, a dla Żydów zaczął się okres niewoli babilońskiej. Niektórzy wrócili do swej ziemi po pięćdziesięciu latach, ale inni pozostali i utworzyli wspólnotę w społeczeństwie babilońskim. Kiedy dwa wieki później Aleksander Wielki "podbił świat", Żydzi rozproszyli się jeszcze bardziej po całym Cesarstwie, osiedlając się na przykład w Aleksandrii w Egipcie. Tam właśnie żydowscy uczeni przełożyli Biblię na język grecki. Inni emigranci zamieszkali w Antiochii, w Rzymie oraz w innych miastach świata grecko-rzymskiego. W świecie hellenistycznym Żydzi zachowywali swoją wiarę, tworząc wspólnoty (z greckiego "synagogi"), które studiowały i zachowywały Torę, utrzymywały Świątynię w Jerozolimie, podporządkowywały się decyzjom Sanhedrynu - zgromadzeniu przywódców religijnych narodu żydowskiego - i na miarę możliwości udawały się z pielgrzymką do Jerozolimy. Żydowscy intelektualiści, jak Filon z Aleksandrii (20 przed Chr. - 50 po Chr.), interpretowali filozofię grecką oraz rzymską w świetle własnej religii i na odwrót. Po upadku Jerozolimy w 70 r. po Chr. i jej zniszczeniu w 135 r. dla Żydów nadszedł czas jeszcze większego rozproszenia po całym świecie.
Sposób życia Żydów odzwierciedla ich doświadczenie diaspory. Oprócz korzystania z głównych języków literackich (hebrajskiego, greckiego i łacińskiego) oraz licznych języków ziem zamieszkałych przez mniejszości żydowskie, rozwinęły się także charakterystyczne języki, zapisywane literami alfabetu hebrajskiego, lecz ze strukturą zaczerpniętą z języków ziem, w których Żydzi żyli. Przykładem są języki: judeo-arabski, judeo-perski, ladino i jidysz. W praktykach żydowskich uwidaczniają się różnorakie wpływy. Na przykład po lekcji z Talmudu zgodnie z tradycją odmawia się kaddisz ("uświęcenie", prośba, aby Bóg wrócił do swego ludu i do swej świątyni) po aramejsku, a nie po hebrajsku, aby przypomnieć epokę drugiej Świątyni oraz okres rabiniczny, w którym powszechnie używanym językiem był aramejski. Żydzi często wnosili znaczący wkład do społeczności, w których żyli. Mimo to jednak pozostawali mniejszością traktowaną w odrębny sposób zarówno przez władze, jak również przez lud. Ich prawa były znacznie ograniczone przez restrykcyjne normy, często prześladowano ich i skazywano, jak to miało miejsce w Yorku w 1190 r. oraz podczas dżumy w 1348 r. Pomimo okresów owocnego współistnienia z nie-Żydami, często jednak padali oni ofiarą niesprawiedliwości. W 1492 r., formalnie wypędzono ich z Hiszpanii, a z Portugalii w 1497 r. W konsekwencji Żydzi z tych krajów, zwani sefardyjczykami, rozproszyli się na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej, w Holandii, w Europie północnej i w Ameryce Południowej. Czegoś podobnego doświadczyli Żydzi z Europy Środkowej, zwani aszkenazyjczykami, którzy z Litwy (1495) i z Niemiec (1348-1350) zostali zmuszeni przenieść się do Polski. W ciągu siedmiu lat, od 1938 do 1945 r. wymordowano jedną trzecią ludności żydowskiej w świecie (6 mln).
W syjonizmie, ruchu, który w czasach nowożytnych ułatwił powrót Żydów do Palestyny, znajdują swe odbicie różnego rodzaju tematyki mesjańskie: od odkupienia politycznego po odnowę duchową. Przez wieki diaspory Żydzi żywili nadzieję na powrót do Izraela. W XIX wieku ta nadzieja, oparta na Pismach, połączyła się z narodzinami nacjonalizmu i znalazła wyraz w naukach Mosesa Hessa i Theodora Herzla. W 1896 r., w odpowiedzi na rosnący antysemityzm Herzl opublikował Der Judenstaat [Państwo żydowskie] i w 1897 r. zorganizował kongres syjonistyczny. Państwo narodowe Izrael zostało założone w 1948 r.

Naród wybrany przez Boga
"Ciebie wybrał Pan, Bóg twój, byś spośród wszystkich narodów, które są na powierzchni ziemi, był ludem będącym Jego szczególną własnością" (Pwt 7, 6). W ciągu historii Bóg odnawiał to wybranie Abrahama w stosunku do jego potomstwa, ludu Izraela. Pan oszczędził życie pierworodnych Izraela, podczas gdy pierworodnych wszystkich innych plemion w Egipcie dotknęła plaga i śmierć. Postanowił wyrwać ich z niewoli w Egipcie. Zdecydował się objawić im swą naturę, imię i swoją wolę na górze Synaj. Zgodził się, by założyli królestwo w Jerozolimie i uczynił z tego miasta światło dla narodów, które jaśniało niczym lampa sanktuarium w świecie-świątyni. To Pan odnowił swój wybór Izraela po wygnaniu, a świadczy o tym odbudowa świątyni i odnowienie przymierza. Pobożni Żydzi uznają się za lud różny od pozostałych ze względu na wybranie oraz Torę. Służą oni nie jakiejś bezosobowej sile natury, nie pierwszej zasadzie filozoficznej, lecz Bogu osobowemu, który objawił swe imię i jest źródłem wszelkiej świętości oraz sprawiedliwości. Bogu, który stworzył wszechświat. Żydzi są ludem wykraczającym poza zwyczajność dzięki temu jedynemu i wyjątkowemu Bogu, który wybrał ich w sposób niepowtarzalny. Bóg nawiązał z nimi szczególną relację, pakt przymierza wiążącego obydwie strony. Przez uszanowanie Żydzi nie wymawiają objawionego Mojżeszowi imienia Boga: JHWH lub po hebrajsku jod (jj). Wymawia się natomiast nie tak, jak jest napisane, lecz zwyczajowo: Adonai, "Mój Panie". Judaizm zawsze starał się odkryć znaczenie faktu, że jest przedmiotem wybrania. W pewnych okresach swej historii Żydzi pozostawali wierni temu wybraniu, oddalając od swej wspólnoty niebezpieczeństwa zepsucia związane z kontaktem z otaczającymi ich religiami. Kiedy indziej zaś, jak w Europie od XII do XVIII wieku po Chr., żyli w otoczonych murami gettach.
W jaki sposób Żydzi mają dziś zachowywać swe specyficzne rysy, podkreślające ich wybranie, jest dla nich pytaniem o charakterze nie tylko religijnym. Po części rozmaite odpowiedzi zrodziły różne stopnie przestrzegania przepisów religijnych. Judaizm nie jest w pierwszym rzędzie jakimś zbiorem wierzeń. Żydzi na przykład nie odmawiają żadnego wspólnego wyznania wiary. Istnieje natomiast ogólna tendencja do otwartości myśli oraz dyskusji nad różnymi interpretacjami. Religia żydowska kładzie raczej akcent na konkretne praktyki zachowywania woli Bożej: obrzędy, zwyczaje (minhag) oraz życie kierowane Torą. Żyd praktykujący dostosowuje czynności życia do praktyk religijnych, zgodnie z zamysłem Boga, kiedy wybrał Izrael, każdy aspekt egzystencji ma być wyniesiony do poziomu świętości, należy go uświęcić przez zjednoczenie go z wolą Boga. Podstawowym narzędziem konsekracji świata jest kalendarz religijny, który zaczyna się od Rosz ha-Szana, Nowego Roku, przypadającego na koniec września. Pierwsze dziesięć dni w roku poświęcone jest pokucie i medytacji. Dzień dziesiąty nazywa się Jom Kipur, Dzień Przebłagania. Jesienne Święto Namiotów, Sukot, przypomina okres, w którym Izrael wędrował przez pustynię, a zarazem jest dziękczynieniem za urodzajność ziemi. W połowie zimy obchodzi się święto Chanuka (poświęcenie), które trwa osiem dni i zwane jest także Świętem Świateł. Żydzi wspominają wówczas rytualne oczyszczenie Świątyni jerozolimskiej jakie miało miejsce w 165 r. przed Chr., po tym, jak powstanie Machabeuszów doprowadziło do odzyskania wolności religijnej. Każdej nocy zapala się o jedną świecę więcej na ośmioramiennym świeczniku (chanukkijah), aby przypominać o cudzie, kiedy to małe naczynie z oliwą wystarczyło do oświetlenia Świątyni przez osiem nocy. Następnie pod koniec zimy i na początku wiosny, radosne Święto Purim (losy) czci zwycięstwo Żydów z Persji nad Hamanem, doradcą wrogiego królestwa. W synagodze odśpiewuje się megillah (zwój) Księgi Estery. Towarzyszy temu wielki wrzask i zgiełk, szczególnie wówczas, kiedy wzmiankuje się imię Hamana. Rok religijny odnawia się na wiosnę w czasie Paschy, po hebrajsku Pesach, święta wspominającego wyzwolenie ludu Izraela z niewoli egipskiej. Zgromadzenie paschalne przypomina także sympozjon, jaki organizowano w starożytnej Grecji, w czasie którego filozofowie zbierali się wokół stołu, aby roztrząsać i zgłębiać ważne tematy. Szawuot (tygodnie) jest świętem przypadającym w pięćdziesiąty dzień po Pesach i wspomina przekazanie Tory Mojżeszowi na Synaju. Oprócz tych świąt wielu Żydów zachowuje posty przynajmniej pięć dni w roku, zwłaszcza w Tisza be-Ab (9 dnia miesiąca Ab), upamiętniający dzień, w którym Babilończycy zburzyli pierwszą Świątynię, a Rzymianie drugą. Główną ideą życia liturgicznego jest przestrzeganie nakazu "pamiętania i nie zapominania" zbawczych dzieł Boga dokonanych na rzecz Izraela. Do obecnej dyskusji na temat wybrania oraz obserwacji przyczynia się również fakt wzrostu liczby małżeństw zawieranych między Żydami a nie-Żydami oraz istniejące we współczesnym społeczeństwie tendencje zmierzające do sekularyzacji. Na problem wybrania i jego znaczenie wielki cień rzuca nieopisana tragedia Holokaustu.

Źródła Tory: prawo, nauczanie i obserwancja
Istnieją różne sposoby widzenia Tory, która wyraża wolę Boga względem narodu żydowskiego. Według jednego z nich chodzi o tradycję przekazywaną w nieprzerwanym łańcuchu od Mojżesza do Jozuego, starszych i proroków żydowskich, przywódców w połowie V wieku przed Chr., aż do pierwszych rabinów wzmiankowanych w Talmudzie. Zgodnie z innym poglądem na Torę, niekiedy określanym liberalnym, tradycja rozwijała się w czasie, łącząc w sobie wierność przeszłości z kreatywnością związaną ze zmiennymi okolicznościami teraźniejszości i przyszłości. Jednak obie te opinie w stosunku do objawienia i przekazywania Pięcioksiągu uznają, że istnieje kilka zasadniczych aspektów Tory, które przeważają nad innymi. Dwadzieścia cztery księgi Biblii hebrajskiej podzielonych jest na trzy sekcje: Tora (Pięcioksiąg), Nebiim (Prorocy) i Ketubim (Pisma). Torę pisaną stanowi pięć pierwszych ksiąg Biblii zwanych także Prawem Mojżesza. Około połowy V wieku przed Chr. czytanie Tory było podstawowym elementem kultu publicznego (Ne 9, 3). Pięcioksiąg obejmuje także nauki ustne natury prawnej i nie tylko, jak również metody ciągłego rozwoju tradycji samej Tory.

Obok Biblii klasycznym tekstem judaizmu jest Talmud, wiarygodne źródło tradycji oraz podstawowy tekst judaizmu rabinicznego. Jest to zbiór komentarzy do Miszny (ponieważ jednak bada on mniej niż 40 spośród 63 traktatów Miszny, nie obejmuje on swym komentarzem wszystkich sześciu porządków, na jakie dzieli się Miszna). Istnieją dwa Talmudy, obydwa napisane po aramejsku: Talmud Jeruszaimi (czyli Talmud jerozolimski lub palestyński), który został sporządzony z końcem IV wieku po Chr., oraz Talmud babiloński, dłuższy i o większym znaczeniu, zredagowany pod koniec V wieku po Chr., cieszący się największym autorytetem. Talmud dzieli się na dwa obszerne, główne sektory: halacba (dotyczy prawa, rytuału i zwyczajów) oraz bagada (która obejmuje teologię, etykę, opowiadania i folklor).

Miszna jest zbiorem norm ułożonych w sześć części, podzielonych na sześćdziesiąt trzy traktaty. Ukształtowała się w przeciągu długiego okresu, który zdaniem niektórych zaczął się na Bliskim Wschodzie jeszcze w epoce poprzedzającej ostateczną redakcję Biblii, a zakończył dopiero w II wieku po Chr. Według tradycji jej autorem jest rabbi Juda ha-Nasi, patriarcha wspólnoty żydowskiej w Palestynie. Autorytet Miszny płynie z faktu, że jej objawienie stawia się na równi z Pięcioksiągiem. Miszna opisuje samą siebie (w traktacie Abot, który zawiera powiedzenia najstarszych rabinów) jako wyraz Tory objawiony na Synaju i przekazywany w formie ustnej od czasów Mojżesza. Jej przesłanie jest następujące: za wszystkimi przejawami hierarchicznymi, widzialnymi w wielkim łańcuchu egzystencji w świecie, stoi prawdziwy, jedyny i wyjątkowy Bóg. Praktycznie rzecz biorąc, Miszna jest wiarygodnym źródłem nauki i studium rabinicznego w judaizmie tannaickim lub w judaizmie starożytnym. Sposób przedstawiania świętości i uświęcenia w Misznie odzwierciedla tradycje kapłanów i lewitów w liturgii oraz w kalendarzu Świątyni, opracowane przez rabinów w kluczu filozoficznym po zaprzestaniu kultu na skutek zburzenia Świątyni przez Rzymian. Wiele innych pism - zbyt wiele, aby je tu przedstawić - wywarło wpływ na tradycję żydowską. Przytaczamy tu tylko niektóre: komentarz do Biblii i do Talmudu Szelomo ben Izaaka, zwanego także Raszi (1040-1105); dwa dzieła filozofa Mosze ben Majmona, znanego jako Majmonides albo Rambam (1135-1204); Miszne Tora - kodeks, który systematyzuje prawo żydowskie i zawiera główne tematy wiary, jak konieczne warunki, aby nastała era mesjańska; oraz Przewodnik zbłąkanych, który opracowuje na nowo teologię żydowską w świetle nauki Arystotelesa. W późniejszym czasie rabbi Józef Karo (1488-1575) napisał Szulchan harucb, "Nakryty stół", kodeks praw i obrzędów, który stał się tekstem klasycznym, zawierającym typowe zwyczaje judaizmu sefardyjskiego, czyli hiszpańskiego i bliskowschodniego. Rabbi Mosze Isserles (1520-1572) uzupełnił go dodatkiem o zwyczajach Europy Środkowej i Wschodniej (judaizm aszkenazyjski).

Władza: prorok, kapłan, nauczyciel
Forma, funkcja oraz duchowe aspekty władzy, która kieruje i rządzi życiem religijnym wspólnoty żydowskiej, ulegały zmianom w czasie. Prorok, kapłan i rabin (nauczyciel) obrazują te zmiany, które wyznaczają kolejne epoki judaizmu.
Prorok. Biblijni prorocy przemawiali w imieniu Boga, aby zmienić sposób podejścia do spraw doczesnych. Pojawiali się różnego rodzaju prorocy, szczególnie między VIII a VI wiekiem przed Chr., wtedy też odgrywali oni kluczową rolę w Izraelu. Grupy proroków wędrownych, których imion Biblia nie podaje, związani z Saulem i jego szaleństwem, wpadali w ekstazy wywołane tańcem i muzyką. Inni prorocy, jak Eliasz czy Natan, rzucali wyzwania królom przez swe dramatyczne wystąpienia, które podawały w wątpliwość słuszność ich postępowania. Jeszcze inni prorocy, jak Amos, Jeremiasz i Izajasz, tworzyli pisma, które obnażały niesprawiedliwość, niegodziwość, nadużycia władzy, upadek i obłudę religijną. Prorocy kładli nacisk na zachowywanie przykazań Bożych, zwłaszcza tego, które nakazuje ludziom zaprowadzenie sprawiedliwości, pobożności i świętości na całej ziemi, zaś królom każe dążyć do dobrobytu także tych najsłabszych. Niekiedy pojawiali się odważni prorocy głoszący wyroki Boga, który postanowił uderzyć swój zbuntowany lud jakąś plagą lub klęską ze strony wrogich narodów, aby go pouczyć (Am 3, 2). Asyryjczycy splądrowali królestwo północne (Izraela) w 722 r. przed Chr., a w 587 r. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor skazał na wygnanie przywódców królestwa południowego (Judy). W czasie tych zniszczeń, niewoli i rozproszenia prorocy głosili, że część Izraela, która zachowa wierność, doświadczy wyzwolenia.
Kapłan. Kiedy pisarz Ezdrasz przyprowadził do Jerozolimy około tysiąc siedmiuset Żydów z niewoli babilońskiej, zgromadził cały lud, aby odnowić życie duchowe wspólnoty i odczytał im Księgę Prawa. Lud przysiągł, że będzie zachowywał normy świętości, a w centrum swojego odnowionego życia duchowego postawi kapłanów świątyni. Tak rozpoczęła się nowa forma życia społecznego, gdzie władza przechodziła w ręce kapłanów, funkcji sięgającej korzeniami starożytnego Izraela. Również dziś można jeszcze zaobserwować ślady linii kapłańskiej (kohen, l. mn. kohanim). Najwyższym kapłanem był potomek Sadoka, który sprawował swój urząd w czasach króla Dawida. Najwyższy kapłan mieszkał w Świątyni jerozolimskiej i kierował zarówno państwem, jak i życiem religijnym narodu. Koncentrowało się ono wokół Świątyni oraz kalendarza świąt i postów, a zwłaszcza wokół kapłanów - lewitów oraz uczonych w Piśmie, którzy pełnili swe urzędy w Świątyni. Kapłani i pisarze dokonali ogromnego wysiłku literackiego, szczególnie w V wieku przed Chr., kopiując i porządkując pisma dawnych i współczesnych proroków, jak również tworząc kompletne dzieła biblijne, w których poszerzali, przeglądali i dodawali zebrany materiał. Później, w I wieku przed Chr., szkoły uczonych w Piśmie dały początek uczonym szkołom faryzejskim i ich rabinom, faryzeuszom, którzy z kolei przez dzieło nauczania, pisma i dociekania prawne kierowali życiem żydowskim przez kolejne wieki aż do zburzenia Świątyni.

Rabin. Po zniszczeniu drugiej Świątyni w 70 r. po Chr. władza przeszła z kapłanów Świątyni, którzy przewodniczyli rzędom ofiarniczym, na nauczycieli (rabinów), którzy kierowali studium Tory. Ośrodkami kultu stały się synagogi, w których Żydzi gromadzili się, aby studiować Teksty talmudyczne, bowiem napisane w IV i V wieku po l porządkują i wynoszą studium do tego stopnia, że przekształcają ludzkie dociekania w pewien rodzaj kultu, a interpretację Prawa w przedłużenie Bożego objawienia. Pod kierownictwem rabinów Żydzi połączyli rygorystyczne dociekania z pobożnością, umożliwiając ujednolicony rozwój życia religijnego, które nadal zachowuje swą żywotność i aktualność po dwóch tysiącach lat.

Mesjanizm
Prorocy, którzy pierwotnie zwracali się do królów starożytnego królestwa Judy, snuli refleksje dotyczące mesjasza, sprawiedliwego króla, którego Bóg miał wybrać po to, aby usunął okrutnych ciemiężycieli i rządził Żydami oraz całym światem sprawiedliwie i pobożnie. Hebrajskie słowo maszijach oznacza "konsekrowany". W Biblii tytuł ten odnosił się do królów, najwyższych kapłanów lub innych osób piastujących wysokie urzędy. Począwszy od czasów niewoli babilońskiej słowo "mesjasz" zaczęło oznaczać przede wszystkim tego, który miał wyzwolić wybrany przez Boga naród z ucisku, niewoli, cierpienia i upokorzenia. Postępując jak potężny wojownik, król mesjański miał poprowadzić swój naród do walki, ale również przejąć obdarzone wielkim autorytetem funkcje proroka, kapłana i nauczyciela. Równolegle, na przestrzeni historii biblijnej, coraz wyraźniejsza stawała się wartość cierpienia.
Po zniszczeniu drugiej Świątyni w Jerozolimie w 70 r. po Chr. tytuł mesjasza odnosił się do tego, kto miał zjednoczyć Żydów rozproszonych w diasporze. Sposób, w jaki miano to zbawienie uzyskać, był przedmiotem wielkich dyskusji i niepokojów. Czy mesjasz będzie postacią polityczną, która wyniesie naród wybrany ponad jego nieprzyjaciół na całym świecie, czy też będzie duchowym przewodnikiem, który przywróci czystość oraz siłę moralną narodu wybranego? Czy jego dzieła będą miały wymiar narodowy, światowy, czy wręcz kosmiczny? Czy Bóg sam bezpośrednio zainterweniuje w historię ludzką jako mesjański wysłaniec, aby stworzyć warunki wolności, porządku moralnego i szczęścia, czy też mesjasz będzie przywódcą pochodzenia ludzkiego? Czy przekształcenia dokonane przez mesjasza stworzą świat, jakiego nikt jeszcze nie widział, czy też raczej przywrócą porządek, jaki już wcześniej istniał, na przykład w czasach króla Dawida? Czy era mesjańska nastanie rzeczywiście w tym świecie, czy też dopiero po jego zakończeniu? Ponieważ nadejście ery mesjańskiej zapowiedziane jest przez próby, prześladowania i cierpienia, a także ponieważ Żydzi w historii często musieli stawiać czoła takim okolicznościom, w żadnej epoce nie zabrakło kogoś, kto ogłaszał się mesjaszem. Chrześcijaństwo ukształtowało się jako ruch żydowski, który głosił Jezusa jako "mesjasza". Krótko potem, w 133 r. po Chr., Bar Kochba (Syn gwiazdy) został ogłoszony mesjaszem i stanął na czele powstania, wspierany przez rabbiego Akibę, jednego z największych autorytetów religijnych epoki. Rzymianie odpowiedzieli siłą, nastąpiły represje i zakazano przestrzegania żydowskich norm religijnych. Najbardziej radykalne i najszerzej zakrojone przedsięwzięcie mesjańskie miało miejsce w XVII wieku, kiedy to Sabataj Cwi (1626-1676), młody kabalista ze Smyrny w Turcji, w wieku dwudziestu dwóch lat ogłosił się mesjaszem. Wygnany przez rozwścieczonych rabinów, udał się do Salonik, Konstantynopola, Palestyny i Kairu, po czym wrócił do Jerozolimy z wielką pompą, lecz został ponownie wygnany. Natan z Gazy (1643-1680), mający wówczas dwadzieścia lat, odegrał rolę Eliasza, proroka, który według tradycji miał zapowiedzieć nadejście mesjasza. Sabataj Cwi powrócił chwalebnie do Smyrny w 1665 r. Stamtąd jego ruch rozprzestrzenił się po całej Europie. W 1666 r. pod groźbą śmierci i tortur ze strony władz tureckich w Adrianopolu (dzisiejsze Edirne) przeszedł na islam. Ci spośród jego wyznawców, którzy go nie porzucili, starali się usprawiedliwić jego apostazję, wypracowując teorię "świętego grzechu", zgodnie z którą Tora miała zostać doprowadzona do swego wypełnienia mesjańskiego jedynie za pośrednictwem czynów, które mogły jawić się jako pozornie niemoralne, lecz ze względu na swą intencję oraz głębokie znaczenie, miały przynieść odkupienie.
W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku wielu wyznawców chasydzkiego rabina Menachema Mendela Schneersohna, znanego jako rebe z Lubavitcher, twierdziło, że to on jest mesjańskim wybawicielem. On sam starał się ożywić zapał religijny i obserwancję, zachęcając swoich wyznawców, by nauczali i praktykowali judaizm w środowiskach świeckich, przekonując mniej gorliwych Żydów do powrotu do religii. Wraz ze swoją rodziną wyemigrował z Europy Wschodniej do Nowego Jorku, gdzie zmarł 12 czerwca 1994 r., w wieku dziewięćdziesięciu dwóch lat. Wówczas zrodziło się przekonanie, że to on poprowadzi naród wybrany z powrotem do Ziemi Świętej. Niektórzy spośród jego wyznawców nadal jeszcze żywią nadzieję, że w jakiś sposób powstanie on z grobu, by to uczynić.

Mistycyzm: merkabah, kabała, chasydyzm
Merkabah. Oprócz prawa i obserwancji, judaizm przeżywa głębokie doświadczenia mistyczne. Mistycyzm Merkabah opiera się na nadzwyczajnych widzeniach. W czasie podróży mistycznej wizjoner odwiedza bekalot, siedem pałaców lub sal zamieszkałych przez rajskie istoty i kontempluje tron oraz rydwan Boga. Mistyczny podróżnik spotyka tam Metatrona, anioła o cechach ludzkich, utożsamianego z biblijną postacią Henocha. Wszyscy potomkowie w linii, która ciągnie się od Adama do Noego, umierają. Wyjątkiem jest Henoch, który zostaje "wzięty przez Boga" (Rdz 5, 18-24) i według tradycji, wyniesiony do rangi anioła. Wokół Metatrona-Henocha koncentruje się znaczna część literatury mistycznej i apokaliptycznej. Większość tekstów mistyki bekalot pochodzi z okresu między III a VI wiekiem po Chr., choć niektóre aspekty mistycyzmu Merkabah sięgają II wieku przed Chr.

Kabała. Termin ten oznacza "tradycję" i jest to inna forma żydowskiego mistycyzmu. Słowo to odnosi się do szczególnej tradycji mistycznej wyjętej spod publicznego nauczania. Kabaliści uważali, że choć Bóg pozbawiony jest ograniczeń (ensof), to w trakcie stwarzania świata z powodu "rozbicia waz" (szewirat hakelim), które zawierały pierwotną materię ciemności i światła (dobro i zło), miało miejsce cofnięcie się (cimcum) Boga ku sobie samemu. Kabała zmierza do pokonania fundamentalnych podziałów i przywrócenia - na każdym poziomie: serca, duszy i świata - pierwotnej jedności między wszystkimi elementami. Ideę tę wyraził Abraham ben Samuel Abulafija (1240-1291), kabalista sefardyjski, który szukał zjednoczenia z Bogiem, oraz Mojżesz z León (1250-1305), który napisał Sefer ha-Zohar (Księgę Blasku), najbardziej znaną księgę Kabały, gdzie zachęca do alegorycznej lektury Biblii, co umożliwiałoby odkrycie mistycznych znaczeń imion oraz liter. Troska o naprawę i przywrócenie jedności nazywa się tikkun. Jest ona zgodna z innymi celami Kabały: qavvanah (kontemplacją za pośrednictwem medytacji) i dwekut (przylgnięciem do Boga w mistycznym zjednoczeniu z tym, co boskie). Izaak Luria (1534-1572) i jego uczeń Chaim Yitale uporządkowali idee kabalistyczne w starannie dopracowany system. Kabała bazuje, na mistycznym wymiarze gramatyki, imion, kolorów i innych podobnych aspektów, które zna się w pismach objawionych. Litery alfabetu objawiają przykazania i imiona Boga na płaszczyźnie pisma, a zarazem objawiają Boga i istoty niebieskie na płaszczyźnie doświadczenia mistycznego. Literatura hekalot i Sefer jecira (Księga Stworzenia, napisana około III lub IV wieku po Chr.) dostarczyły kabalistom podstaw dla ich wizji świata. Wszechświat tworzy sieć sfer, sefirot. Każda sfera posiada swój własny sposób istnienia. Wzięte wszystkie razem obejmują wszelkie możliwe formy życia wszechświata. Sefirot są ze sobą wzajemnie połączone za pośrednictwem dwudziestu dwóch ścieżek (odpowiadają dwudziestu dwóm literom alfabetu hebrajskiego). Tak jak litery i liczby mogą łączyć się w różne kombinacje, określać całą rzeczywistość, tak też mistycy mają dostęp do mocy, które przemieniają liczby, litery, imiona i symbole, aby nawiązać kontakt z tym, co oznaczają. Odkrywając tajemnice tekstóww Pisma, kabalista odsłania Boskie światło ukryte w słowach i w literach. Różne kombinacje widzialnych liter odpowiadają wewnętrznym przeobrażeniom, które oświecają cały byt mistyka. W ten sposób każdy człowiek staje się mikrokosmosem, który w swoim wnętrzu odtwarza makrokosmos, świat. Ludzie mogą zjednoczyć się z każdą rzeczą, w tym z Boskim bytem. Niektórzy kabaliści utrzymują, że istnieją różne światy duchowe, które wzajemnie się podtrzymują:
1) acilut (emanacja) złożony z dziesięciu sefirot, które połączone razem, tworzą mitycznego człowieka Adama Kadmona;
2) berijah (stworzenie) z siedmioma pałacami mistycznymi (hekalot) i Merkabah;
3) jecira (tworzenie), gdzie żyją wszystkie zastępy aniołów;
4) asijah (obróbka), będący doskonałym modelem - w normalnych warunkach niewidocznym - świata widzialnego dla ludzi. Ostatnie lata XX wieku świadczą o odrodzeniu zainteresowania Kabałą i entuzjazmu dla doświadczeń mistycznych opartych na naukach oraz praktykach kabalistów.

Chasydyzm. W XVIII-wiecznej Polsce Israel ben Eliezer, powszechnie znany jako Baal Tow lub po prostu Beszt, założył ruch religijny zwany chasydyzmem (od słowa chassid, które onacza "człowiek pobożny). Główni rabini Europy Wschodniej, jak Eliasz z Wilna, potępili chasydyzm, ponieważ nie skupiał się na Talmudzie i na ascetyzmie, w odpowiedzi chasydzi utworzyli własne synagogi. Pomijając rabinów oficjalnych, poddali się kierownictwu caddikim (cadyków, ludzi prawych). Caddikim schodzą z poziomu swoich ekstaz na płaszczyznę wspólnoty. Korzystając z nadzwyczajnych władz otrzymanych w czasie swych ekstaz, czynią cuda na rzecz innych. Chasydyzm rozpowszechnił się w całym świecie żydowskim. Duże znaczenie nadal odgrywa w Europie, Ameryce Północnej i Izraelu. Chasydyzm podkreśla, że Bóg jest obecny wszędzie i koncentruje życie duchowe na radości pochodzącej ze zjednoczenia z Bogiem (devequf). Wstąpienie duszy do Boskiego światła (alijat ha-neszamah) może się dokonać w najbardziej zwyczajnych czynnościach, nawet kiedy się je lub śpi. Chociaż chasydzi zwykle wyrażają się w spektakularnych pieśniach i tańcach, to są przekonani, że skierowanie umysłu na zjednoczenie z Bogiem przemienia każdą czynność fizyczną w gest religijny.

Obserwancja
Żydowskie praktyki religijne zmieniają się w zależności od regionu, rodziny i gałęzi judaizmu, do jakiej się należy. Zwyczaje dotyczą wszystkich aspektów życia, od zrywania źdźbeł trawy i rzucania ich za siebie na zakończenie wizyty na cmentarzu, aż po noszenie butów ze skóry lub zakrywanie luster w czasie tygodnia postu (sziwa) po śmierci kogoś bliskiego. Zwyczaje określają sposób pozdrowień, stroju i modlitwy. Reguł zachowania jest więcej w szabat i w czasie świąt.

Koszerut jest to zbiór przepisów dotyczących żywienia. Niektóre pokarmy są zakazane, inne należy przygotowywać i podawać w ściśle określony sposób. Biblia wiąże reguły dotyczące żywienia ze świętością: "będziecie dla Mnie ludźmi świętymi. Nie będziecie spożywać mięsa zwierzęcia rozszarpanego przez dzikie zwierzęta" (Wj 22, 30). Talmud szczegółowo przedstawia złożoność koszerut w specjalnym traktacie zwanym Cbullin. Są tam reguły odnoszące się do rytualnego uboju bydła (szechita), kontroli zwierząt i ich organów wewnętrznych (bedikd) oraz przygotowania mięsa (aby uczynić go koszer). Ogólnie rzecz biorąc, dziś konserwatywni i ortodoksyjni Żydzi przestrzegają reguł koszerut. Żydzi reformowani pozostawiają miejsce na osobisty wybór.
XVIII wiek był świadkiem zmiany relacji między Żydami a nie-Żydami. Deklaracja praw człowieka ogłoszona w 1789 r., w czasie Rewolucji Francuskiej, była ważnym znakiem zmiany: wszyscy ludzie, łącznie z Żydami, stali się równi wobec prawa. Pomimo obław, aresztowań i antysemityzmu, Żydzi coraz częściej musieli decydować, jaki rodzaj relacji chcieliby zbudować pomiędzy własnym życiem społecznym i religijnym a tym, jakie prowadzą nie-Żydzi. W 1843 r. we Frankfurcie w Niemczech, a około 1870 r. w Ameryce, judaizm reformowany wprowadził nowe formy religijności i obserwancji, jak również nowe teksty. Judaizm reformowany kładzie akcent na jedność religii i etyki, angażując się w walkę o pokój i sprawiedliwość społeczną oraz zwalczanie ubóstwa. Nauczanie Tory musi stać u podstaw życia Żyda reformowanego, lecz i to jest ważną nowością, która otwiera drogę przemianom - powinno być dostosowane do potrzeb różnych czasów. Inne dzieła i tradycje interpretacyjne, jak Talmud, tracą natomiast na znaczeniu. Dziś niektórzy Żydzi reformowani uważają, że należałoby przyjrzeć się judaizmowi, aby duch historycznych praktyk religijnych zwracał się ku zasadom etycznym, prawdom psychologicznym, wskazówkom politycznym oraz mądrości, czyli ku wartościom uniwersalnym, aby przeobraził społeczeństwo cywilne w świat sprawiedliwy, którego celem będzie wspólne dobro.

Judaizm konserwatywny został zdefiniowany przez Sabato Moraisa i Solomona Schechtera, wywodzących się z Hebrajskiego Seminarium Teologicznego w Nowym Jorku (otwartego w 1886 r.). Jego celem jest zachowanie tradycji odrzuconych przez inicjatywy reformy. W 1918 r. Mordechaj Kapłan założył w Nowym Jorku synagogę, która stała się centrum rekonstrukcjonizmu. Jest to ruch powstały z pobudek konserwatystów, ale posługuje się bardziej liberalną, antropocentryczną i naturalistyczną filozofią religijną. Ci, którzy zachowują tradycję, zastanawiają się, czy i jakie ustępstwa należy uczynić wobec nowoczesności w kwestii wychowania, relacji z państwem, organizacji życia rodzinnego, a nawet reguł dotyczących higieny osobistej oraz ubioru. Ortodoksja związana z założeniem w 1896 r. Isaac Ełchanan Yeshivah (dziś Yeshivah University) jest znaczącą gałęzią nowoczesnego judaizmu, choć powstała później niż odgałęzienia reformatorskie, rekonstrukcjonistyczne i konserwatywne. Współcześni ortodoksi przyjmują każdą zdobycz kulturalną, która nie jest wyraźnie zabroniona w objawionym nauczaniu Boga. Inni ortodoksi odrzucają to stanowisko. Jeszcze inni Żydzi odrzucają ortodoksję, utrzymując, że jest antydemokratyczna i antyintelektualna, wroga nauce i historii.

W każdym razie najbardziej typowe życie religijne judaizmu we współczesnym społeczeństwie nie ulega dewastacji. Przeciwnie, wielu Żydów (i niektórzy nie-Żydzi), których rodziny nie były przyzwyczajone do ścisłego zachowywania prawa, odkrywają na nowo wartość religijnej obserwancji. W kulturze żydowskiej obserwuje się dzisiaj ożywienie na każdej płaszczyźnie, co związane jest z poszukiwaniem znaczenia Tory. Pomimo różnic, wszystkie gałęzie judaizmu udzielają wielorakich odpowiedzi na objawienie Boga i na wybranie. Zdecydowanie przyłączają się one do przymierza zawartego z Mojżeszem na górze Synaj, zachowując Torę mocno trzymają się obietnic mesjańskich uczynionych królowi Dawidowi. Zachowując Torę i żyjąc w nadziei obiecanego zbawienia, Żydzi współpracują z Bogiem dla odkupienia świata.

"Szema": modlitwa na każdą okazję
Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił. Niech pozostaną w twym sercu te słowa, które ja ci dziś nakazuję. Wpoisz je twoim synom, będziesz o nich mówił przebywając w domu, w czasie podróży, kładąc się spać i wstając ze snu. Przywiążesz je do twojej ręki jako znak. Niech one ci będą ozdobą przed oczami. Wypisz je na odrzwiach swojego domu i na twoich bramach. (Księga Powtórzonego Prawa 6, 4-9)

Jeśli będziecie słuchać pilnie nakazów, które wam dziś daję, miłując Pana, Boga waszego, i służąc Mu z całego serca i z całej duszy, ześle On deszcz na waszą ziemię we właściwym czasie, jesienny jak i wiosenny, i zbierzecie wasze zboże, moszcz i oliwę. [...]

Weźcie przeto sobie te moje słowa do serca i duszy. Przywiążcie je sobie jako znak na ręku. Niech one będą wam ozdobą między oczami. Nauczcie ich wasze dzieci, powtarzając je im, gdy przebywacie w domu, gdy idziecie drogą, gdy kładziecie się i wstajecie. (Księga Powtórzonego Prawa 11, 13-14. 18-19)

I mówił znowu Pan do Mojżesza: "Powiedz Izraelitom, niech sobie zrobią frędzle na krajach swoich szat, oni i ich potomstwo, i do każdej frędzli użyją sznurka z fioletowej purpury. [...] Byście w ten sposób o wszystkich moich przykazaniach pamiętali, pełnili je i tak byli świętymi wobec swojego Boga. Jam jest Pan, Bóg wasz, który was wyprowadził z ziemi egipskiej, aby być waszym Bogiem. Jam jest Pan, wasz Bóg".
(Księga Liczb 15, 37-38. 40-41)

Są to fragmenty mówiące o Szema, starożytnej modlitwie posiadającej szczególnie znaczenie w życiu Żydów. Szema składa się z trzech fragmentów biblijnych (Pwt 6, 4-9; l 21; Lb 15, 37-41). Żydzi mają odmawiać Szema dwa razy dziennie: o świcie i o zmierzchu. Odmawia się ją także przed i w chwili śmierci. Przez tysiąclecia Szema było ostatnimi słowami na ustach męczenników żydowskich, za przykładem rabiego Akiby, umęczonego w II wieku. W tym samym wieku obowiązywała norma, która nakazywała rodzicom uczyć dzieci Szema, jak tylko zaczną mówić.