Pesach

publikacja 04.12.2002 17:51

Jak o święcie Pesach mówią wyznawcy judaizmu? Oto znalezione w Internecie materiały edukacyjne:

 

Pesach   Pesach jest głównym świętem naszego narodu. Wspominamy wtedy wyjście z Egiptu, zdarzenie, które wykroczyło poza swój historyczny kontekst. Wyjście - Exodus - trwa w psychice każdego Żyda: przykazano nam, abyśmy zawsze pamiętali, że to my byliśmy niewolnikami w Egipcie i że to my zostaliśmy zbawieni.

Pesach jest obchodzony przez siedem dni w Izraelu (oraz w społeczności Żydów reformowanych) i przez osiem dni wśród religijnych Żydów w Diasporze. Pesach ma cztery różne nazwy w języku hebrajskim, a każda z nich określa inny aspekt tego święta.

Cztery nazwy święta Pesach:

Hag Hapesach - Święto Pesach
Najbardziej znaną nazwą tego święta jest Pesach (hebr. - pominięcie). Nazwa jest powiązana z fragmentem Tory (Szemot - Księga Wyjścia - 12:3-11), w którym nakazano Izraelitom strzeżenie baranka od 10 dnia miesiąca nissan, który jest pierwszym miesiącem roku, aż do świtu dnia 14, kiedy to baranek ma zostać zabity, a jego krwią skropione drzwi w celu odróżnienia domów, w których mieszkali Izraelici, od domów egipskich. Następnie baranek miał zostać spożyty podczas uświęconej uczty, która miała się odbyć przed północą. O tej godzinie dziesiąta plaga - śmierć pierworodnych spadła na Egipcjan. Domy Izraelitów zostały pominięte.


Zwyczaju składania ofiary pesachowej zaprzestano z chwilą zniszczenia Drugiej Świątyni (dotyczyło to również innych ofiar). Aby uświęcić pierwszy dzień Pesach kładziemy na naszym talerzu sederowym opaloną kość jagnięcia (hebr. - zeroa). Rodzaj ofiary jest powiązany tekstem Hagady z pytaniami, które dzieci (i dorośli) zadają już od wieków.

Hag Haawiw - Święto Wiosny
Pesach musi nastąpić wiosną i aby mieć pewność, że zawsze tak będzie, nasi przodkowie stworzyli system oznaczania dat, opierając się zarówno na kalendarzu słonecznym, jak i księżycowym. Kalendarz Islamu, będąc kalendarzem księżycowym nie wiąże przestrzegania świąt z konkretną porą roku. Na przykład Ramadan może wypadać zarówno w lecie jak i w zimie. Pesach jest porą odradzania się przyrody - czasem początku i powrotu nadziei. Te podstawowe motywy święta mają swoje odbicie w produktach znajdujących się na sederowym talerzu.


Bejca - (jajko), to symbol odrodzenia i przetrwania, jest powiązany z trwaniem życia i jego cyklicznym charakterem (dlatego zgodnie z tradycją, jest spożywane przez żałobników jako pierwszy posiłek po pogrzebie). Również w innych religiach podczas świąt wiosny przewija się motyw jajka - np. malowanego i wkładanego do koszyka podczas świąt Wielkiej Nocy.


Karpas - zieleń na stole. Wielu ludzi używa do tego celu sałaty lub pietruszki. Czasem używa się ziemniaka - tak jak czynili to biedni Żydzi w Europie Wschodniej oraz szparagów - warzyw charakterystycznych dla pory wiosennej.


Nisan to nazwa miesiąca we współczesnym kalendarzu hebrajskim, podczas którego obchodzimy Święto Pesach. Początek Pesach przypada na 15 nisan. Wspomniany jest w Biblii dwa razy, w Księdze Estery (3:7) i w Księdze Nechemiasza (2:1). Obydwa teksty dotyczą perskiego okresu w historii Żydów i dlatego też wielu uczonych sądzi, że słowo nisan ma perskie pochodzenie. Rabini o zainteresowaniach filologicznych, co w pewien sposób wpływa na charakter ich nauk, uważają, że słowo nisan jest w pewien sposób powiązane z hebrajskim słowem nican - pąk, jako że wszystko zakwita o tej porze roku. Raszi z kolei (Brachot 56 b) twierdzi, że nisan wiąże się z nisim - cuda, jako że Exodus był tak cudownym wydarzeniem. Tak czy inaczej, logiczne jest powiązanie Exodusu z wiosną: w strefie śródziemnomorskiej ustały zimowe deszcze, a letnie upały jeszcze nie nadeszły - dobry czas na rozpoczęcie podróży (II Księga Samuelowa 11:1 określa tę porę roku jako czas wyruszania przez królów do boju. Nisan jest pierwszym miesiącem hebrajskiego kalendarza. Przebudzenie się ziemi wiąże się z koncepcją odkupienia i odrodzenia się narodu żydowskiego. Bóg, nasz Stwórca, jest naszym Odkupicielem. Na motyw odrodzenia można też spojrzeć bardziej osobiście. Tak jak rośliny i drzewa odgradzają nas od zimowego obumierania, tak i my możemy zacząć wszystko od początku.


W Izraelu pierwsze żniwa odbywają się na wiosnę, i składanie w ofierze nowych zbóż miało miejsce w Pesach. Ofiara składała się ze snopa zboża (hebr. - omer). Żydzi religijni świętują każdy dzień tej ofiary - od drugiego dnia Pesach aż do zebrania plonu, czterdzieści dziewięć dni później, w Szawuot. Ponieważ odliczanie jest skomplikowane, powstały specjalne "kalendarze omerowe" ułatwiające przestrzeganie "odliczania". Większość współczesnych kalendarzy żydowskich zawiera tę informację (czasem wyłącznie po hebrajsku).

Zman Herutenu - Czas Naszej Wolności
Pesach jest często nazywany Zman Herutenu - Czasem Naszej Wolności lub Hag Hacherut - Świętem Wolności, ponieważ wtedy wyzwoliliśmy się spod jarzma niewoli. Wyjście z Egiptu było jednym z podstawowych wydarzeń, które uformowały nasz naród (pozostałymi były - brit mila - przymierze zawarte pomiędzy Bogiem i Abrahamem oraz przymierze zawarte na Synaju, a Wyjście jest klamrą łączącą te wydarzenia). Aseret Hadibrot (Dziesięć Przykazań) określa boskie zasługi: Jam jest Pan Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi Egipskiej, z domu niewoli (Szemot 20:2).


To nieustanne przypominanie, że to my byliśmy niewolnikami zmusza nas jako naród, do walki o sprawiedliwość dla wszystkich uciśnionych i słabych. Handel niewolnikami, prześladowanie obcych zamieszkujących na naszej ziemi, lichwa i używanie fałszywej wagi jest zabronione. Judaizm nakazuje opiekę nad biednymi i słabymi (sierotą, wdową czy obcym)... bo byliśmy niewolnikami w ziemi egipskiej.


Wspominanie Wyjścia jest jedną z trzech podstawowych micwot święta Pesach. Opowieść o wyzwoleniu ma dwa wymiary: przejście od fizycznej niewoli do politycznej wolności i przekształcenie idolatrii w wiarę w jednego Boga. Oba te elementy możemy znaleźć w Hagadzie.


Dwa przedmioty znajdujące się na talerzu sederowym ilustrują naszą ucieczkę z niewoli: maror (chrzan lub cykoria), który przypomina nam gorycz niewoli oraz charoset (mieszanina wina, orzechów i cynamonu charakterystyczna dla środowisk aszkenazyjskich), symbolizująca mieszaninę, której nasz naród używał w czasach, gdy był w niewoli faraona. Niezależnie od dużej szczegółowości w opisaniu wydarzeń, które doprowadziły do wyjścia z Egiptu, nigdzie w Hagadzie nie wspomina się Mojżesza, tego, który wyprowadził nas z Egiptu. Może to się wydawać dziwne, ale nasza tradycja nie gloryfikuje jednostki. To naród żydowski i jego stosunek do Boga jest bohaterem historii pesachowej. Cała ta opowieść może być lekcją pokory i przeświadczenia, że nikt nie jest niezastąpiony. O ile tylko ktoś chce...

Hag Hamacot
Czwartą nazwą święta jest Hag Hamacot - święto macy. Jej spożywanie jest drugą z najważniejszych micwot podczas Pesach. Święta przaśników przestrzegać będziesz: siedem dni jeść będziesz przaśniki, jakom ci rozkazał, czasu miesiąca awiw, podczas niego wyszedłeś z Egiptu (Szemot 23:14). Tora określa macę jako lechem oni "chleb utrapienia" (Dwarim - Księga Powtórzonego Prawa - 16:3). Dlaczego musimy jeść macę? Aby pamiętać, że opuściliśmy Egipt w pośpiechu: I popiekli z ciasta zadziałanego, które wynieśli z Egiptu, placki przaśne; bo nie były zakwaszone, przeto że wygnani byli z Egiptu, a nie mogli zmieszkać (Szemot 12:39).


Poza możliwością "jedzenia historii", jak to określił pisarz brytyjski Israel Zangwill opisując powyższą micwę, spożywanie macy ma również przypomnieć nam, że nie wszyscy mieli tyle szczęścia co my. Ta świadomość skłania nas do traktowania poważnie naszej odpowiedzialności wobec potrzebujących w naszej społeczności i na całym świecie. Kiedy jesteśmy zajęci sprzątaniem, myciem, zakupami i planowaniem pesachowego przyjęcia dla nas i naszych przyjaciół, powinniśmy pamiętać o zwyczaju dawania cedaki (darów dobroczynnych) po to, abyśmy dzielili się naszym szczęściem z tymi, którzy go nie mieli. Zgodnie z tradycją powinniśmy dawać datki na miesiąc przed Pesach po to, by Żydzi będący w potrzebie mogli obchodzić święto. Ten rodzaj cedaki ma swoją szczególną nazwę - maot chitim (zbożowe pieniądze). Przez setki lat w języku hebrajskim było stosunkowo niewiele nazw kwiatów, ale wiele określeń dotyczących cedaki.

Przygotowania
Kiedy wszystkie przygotowania są zakończone, w wigilię święta nadchodzi czas na zwyczaj bdikat hamec - poszukiwanie rzeczy kwaszonych - zgodnie ze zwyczajem - przy świecy. Niektórzy używają latarek, ale w ten sposób gubi się mistyczny charakter rytuału. Przed poszukiwaniami należy odmówić błogosławieństwo (bracha), które można znaleźć w większości Hagadot. Każdy okruch powinien być zgarnięty na drewnianą łyżkę lub papierowy talerz za pomocą pióra albo gałązki z lulaw i spalony rano.

Pozostałe przygotowania mają również swoją kolejność. Na przykład w Szabat poprzedzający święto należy pójść do synagogi. Jest to szczególny Szabat Hagadol (Wielki Szabat), który formalnie jest początkiem święta Pesach. Haftora przypadająca na ten Szabat mówi o wielkim dniu Boga (używając słowa gadol w celu opisania tego dnia), wiążąc wyzwolenie spod egipskiego jarzma z ostatecznym odkupieniem. W tym samym czasie rabini udzielają długich (gadol) pouczeń związanych ze świętem. Być może długość ich kazań też ma coś wspólnego z nazwą tego dnia.


Niektórzy czytają fragmenty Hagady po południu, podczas Szabat Hagadol, aby przypomnieć sobie tekst. Wielu pierworodnych pości w erew Pesach (wigilię Pesach), na pamiątkę plagi, której uniknęli Izraelici, a która zabiła egipskich pierworodnych. Niektóre pierworodne córki również poszczą w tym czasie. Wielu spośród tych, którzy poszczą bierze udział w modlitwie porannej. Tego poranka odczytuje się ostatni fragment świętych tekstów studiowanych w synagodze. Z powodu zakończenia studiów urządzany jest sijum (dosłownie "ukończenie"), w tym przypadku posiłek i święto z okazji ukończenia studiów. Sijum jest ważniejsze od postu i ci, którzy brali udział w modlitwie mogą wziąć w nim udział nie łamiąc prawa.

Bóg przeszedł, ominął
Pesach jest prawdopodobnie najbardziej znanym świętem żydowskim przede wszystkim dlatego, że wiąże się z historią chrześcijaństwa (Ostatnia wieczerza była najwyraźniej pesachowym Sederem). Również ze względu na to, że wiele z obchodów Pesach zostało zinterpretowanych przez chrześcijan jako mesjanistyczne i symbolizujące Jezusa.

Pesach rozpoczyna się piętnastego dnia żydowskiego miesiąca nisan. Jest to pierwsze z trzech świąt posiadających znaczenie zarówno historyczne jak i rolnicze (pozostałe dwa to Shavu-ot i Sukkot). Święto to ma znaczenie dla rolnictwa, jako że reprezentuje początek zbiorów w Izraelu, jednakże temu aspektowi Pesach nie poświęca się wielkiej uwagi. Główne obchody Pesach związane są z wyjściem z Egiptu po czterystu latach niewoli. Historia ta zawarta jest w Księdze Exodus, Rozdz. 1-15. Wiele ceremonii związanych z Pesach ustanowionych jest w Chs. 12-15.

Nazwa "Pesach" czyli "Przejście" odnosi się do faktu, że Bóg "przeszedł, ominął" domy Żydów kiedy zabijał pierworodnych synów Egiptu. W języku hebrajskim "pesach" (gdzie "ch" wymawia się jak "k") oparte jest na hebrajskim temacie oznaczającym "przejść nad, mimo", czy też "ominąć, pomijać". Święto to określa się również mianami Chag-he-Aviv (Święto Wiosny), Chag-ha-Matzoth (Święto Matzah) oraz Zeman Herutenu (Czas Naszej Wolności). Tu znowu wszędzie "ch" wymawia się jak "k".

Prawdopodobnie najważniejsza ceremonia związana z Pesach dotyczy usunięcia Chametzu (zakwas, zaczyn, wymawia się "kamic") z naszych domów. Ma to upamiętniać pewne zdarzenie. Żydzi wychodzili z Egiptu w wielkim pośpiechu, nie mieli więc czasu aby pozwolić chlebowi wyrosnąć. Jest to również symboliczny sposób na pozbycie się "nadęcia", czyli pychy i arogancji z naszej duszy.

Chametz zawiera wszystko co pochodzi z pięciu głównych zbóż (pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i orkiszu), a co nie zostało zupełnie ugotowane przez osiemnaście minut od wrzucenia do wody. Żydzi ortodoksyjni wywodzący się ze środowisk Aszkenazyjskich unikają też ryżu, kukurydzy, orzeszków i warzyw strączkowych, uznając je również za Chametz.

Wszystkie te produkty wykorzystuje się do robienia chleba, dlatego używanie ich jest zabronione, aby uniknąć nieporozumień i zamieszania. Te dodatkowe produkty nazywa się "kitniyos". Nie wolno nam jadać "chametzu" podczas pesach, co więcej, nie wolno go nam nawet posiadać bądź czerpać z niego jakichkolwiek korzyści. Nie można nim karmić nawet naszego bydła, czy zwierząt domowych. Cały chametz, włączając odpadki musi być oddany lub sprzedany ludziom innego pochodzenia.
Proces oczyszczania domu z chametzu w przygotowaniu do pesach to ogromne zadanie. Aby to zrobić dobrze, trzeba spędzić kilka dni dokładnie oczyszczając, zeskrobując wszystko z piecyka, lodówki przy użyciu wykałaczki oraz igły i pokryć wszystkie powierzchnie, które miały kontakt folią, etc., etc., etc. Kiedy sprzątanie jest zakończone, w poranek przed Sederem odbywa się oficjalne szukanie chametzu i jakiekolwiek jego pozostałości są spalone.

Jedyny produkt zbożowy spożywany podczas Pesach nazywamy macą. Maca jest chlebem wytwarzanym bez użycia zakwasu zrobionym po prostu z mąki i wody i szybko wypiekanym. Jest to chleb jaki Żydzi przygotowali na wędrówkę z Egiptu. Odkryliśmy wiele sposobów na użycie macy, jest ona dostępna w różnych formach: mąka macowa (drobnoziarnista), posiłek macowy (gruboziarnisty), nitki (paseczki) macowe (farfle) używane jako substytut makaronu, i maca "pełnowymiarowa" (płaty o powierzchni ok. 25 cm kw., substytut chleba).

W przeddzień pesach odbywa się post pierworodnych, pomniejszy post dla wszystkich pierworodnych płci męskiej, który upamiętnia fakt, iż synowie pierworodni Żydów nie zostali zabici podczas ostatniej plagi w Egipcie.

Pierwszego wieczora Pesach (dwie pierwsze noce dla Żydów silnie związanych z tradycją, mieszkających poza Izraelem), mamy specjalny posiłek zawierający rytuały przypominające nam o znaczeniu święta. Posiłek ten nazywa się Seder od hebrajskiego słowa oznaczającego "porządek". Jest to ten sam temat, od którego wywodzi się słowo "siddur" (modlitewnik). Istnieje specyficzna ilość informacji jaka musi zawrzeć się w określonym porządku. To jest "sedder".

Pesach trwa siedem dni (osiem poza obszarem Izraela). Pierwszego i ostatniego dnia tego święta (w dwa pierwsze i ostatni poza Izraelem) nie pozwala się na żadną pracę. Praca dozwolona jest w pozostałe dni. Te dni "środkowe", w których zezwala się na pracę, określa się mianem Chol Ha Mo'ed, podobnie jak środkowe dni Sukkotu.

Pesachowy Seder
Tekst sederu pesachowego mieści się w księdze zwanej Haggadą. Zawartość Sederu można podsumować następującym wierszem:
Kaddesh, Urechatz,
Karpas, Yachatz,
Maggid, Rachtzah,
Motzi, Matzah,
Maror, Korech,
Shulchan Orech,
Tzafun, Barech,
Hallel, Nirtzah
A teraz: co to oznacza?

1. Kaddesh: Poświęcenie
Słowo to pochodzi od hebrajskiego tematu Qof-Dalet-Shin oznaczającego Święty. Jest to błogosławieństwo wina dla uczczenia święta. Wypija się wino, a druga czara jest wypełniana.


2. Urechatz: Mycie.
Mycie rąk bez błogosławieństwa w przygotowaniu do jedzenia Karpas.


3. Karpas: Warzywo.
Warzywo (zwykle pietruszka) zanurza się w osolonej wodzie i zjada. Warzywo symbolizuje niskie pochodzenie ludu żydowskiego i słona woda - łzy wylane z powodu niewolnictwa. Pietruszka jest dobrym warzywem do użycia w tym celu, ponieważ kiedy otrząśnie się soloną wodę przypomina ona łzy.

4. Yachatz: Przełamanie.
Jedna z trzech mac jest przełamywana. Jedna część wraca na stół, a drugą odkłada się na bok na rzecz afikomen (zobacz poniżej).

5. Maggid: Historia.
Opowiada się historię Wyjścia z Egiptu i pierwszego Pesach. Rozpoczyna się to zadaniem przez najmłodszą spośród uczestników święta osobę Czterech Pytań - zestawu pytań dotyczących zasad postępowania, które to pytania ustanowione zostały w celu zachęcenia do partycypowania w Sederze. Cztery pytania znane są również jako Mah Nishtanah (Dlaczego jest inaczej), gdyż są to pierwsze słowa Czterech Pytań.
Maggid zostało ustanowione w celu zaspokojenia potrzeb ludzi czterech różnych rodzajów: mądrego syna, który chce poznać szczegóły techniczne, niegodziwego - który się sam wyklucza (i otrzymuje za to karę), syna prostego, chcącego poznać podstawy oraz syna, który pytania zadać nie może, gdyż zbyt mało wie, żeby zrozumieć co wiedzieć potrzebuje.
Na koniec maggidu, recytuje się błogosławieństwo nad drugą czarą wina i wypija się ją.

6. Rachtzah: Mycie.
Drugie mycie rąk, tym razem w połączeniu z błogosławieństwem, w przygotowaniu do jedzenia macy.

7. Motzi: Błogosławieństwo nad produktami zbożowymi.
Ha-motzi - błogosławieństwo bardziej ogólne przeznaczone dla produktów zbożowych i chleba recytuje się nad macą.

 

8. Matzah: Błogosławieństwo nad macą.
Odmawia się specjalne błogosławieństwo nad macą, po czym spożywa się jej kawałek.


9. Maror: Gorzkie zioła
Odmawia się błogosławieństwo nad gorzkimi warzywami (zwykle nad zwykłym chrzanem, bądź sałatą) i są one spożywane. Ma to symbolizować gorycz niewolnictwa. Maror spożywa się z charoses - mieszaniną z jabłek, orzechów, cynamonu i wina, co z kolei przekłada się na symbol zaprawy murarskiej używanej przez Żydów w budownictwie w czasach niewoli (bardzo polecam! Jest to najsmaczniejsza z potraw spożywanych podczas tego święta i zadziwiająco dobrze smakuje w połączeniu z chrzanem!).


10. Korech: Kanapka.
Rabin Hillel był zdania, że maror powinno się jadać w połączeniu z macą i paschalną ofiarą jako kanapkę. Dla uczczenia jego pamięci, spożywa się odrobinę maroru z macą i charoses (nie składamy już jednak ofiar ze zwierząt - nie istnieje więc już ofiara paschalna).


11. Shulchan Orech: Kolacja.
Spożywamy uroczystą kolację. Nie ma specjalnych wymagań, co do tego, co spożywać podczas tego posiłku. Według Żydów Aszkenazyjskich spożyć należy rybę faszerowaną (gefilte fish) i zupę z kuleczek macowych, według tradycji na początku posiłku.


12. Tzafun: Afikomen.
Kawałek macy, który wcześniej został odłożony na bok jest spożywany jakoby "na deser", ostatnie danie podczas posiłku. Różne rodziny mają tutaj różne tradycje. Jedni polecają dzieciom ukryć afikomen, po czym ich rodzice muszą go odnaleźć, bądź wykupić. W innych domach z kolei, to rodzice ukrywają afikomen przed dziećmi. Chodzi o to aby dzieci nie zasnęły i były skupione przez cały czas przygotowań przed posiłkiem w oczekiwaniu na tą część.


13. Barech: Modlitwa po posiłkach.
Trzecia czara wina jest rozlewana i odmawia się modlitwę nad posiłkami. Modlitwa ta jest podobna do tej odmawianej w Szabas. Na koniec odmawia się błogosławieństwo nad trzecią czarą i wypija się uprzednio rozlane wino. Rozlewa się czwartą czarkę, włączając czarkę odstawioną dla proroka Eliasza, który ma zapowiadać Mesjasza i pojawić się na pesach aby to uczynić. W tym momencie otwiera się na chwilę drzwi (prawdopodobnie dla Eliasza, ale historycznie ugruntowało się uzasadnienie, że Żydzi, będący oskarżani w przeszłości o tak absurdalne rzeczy jak dolewanie krwi dzieci chrześcijańskich do macy, chcieli pokazać swoim chrześcijańskim sąsiadom, że nic podobnego nie ma miejsca).


14. Halllel: Psalmy pochwalne.
Odmawia się kilka psalmów oraz błogosławieństwo nad ostatnią czarą wina, które następnie jest upijane.

15. Nitzah: Zamykanie.
Proste stwierdzenie, że Seder został zakończony z życzeniem abyśmy świętowali przyszłoroczne Pesach w Jerozolimie (oznacza to, że Mesjasz nadejdzie w ciągu roku). Po tej części następują różne hymny i historie.

Przepis na Charoses
Tę mieszaninę owoców, orzechów i wina spożywa się podczas Sederu pesahowego. Ma ona przypominać nam o zaprawie murarskiej używanej przez Żydów w budownictwie w czasach niewoli. Powinna mieć ona strukturę gruboziarnistą. Ilość składników, które tu wymieniam jest jedynie obliczona z grubsza. Sam zwykle wszystkie składniki biorę na wyczucie. Przepis podany poniżej obliczony jest na bardzo dużą ilość potrawy, na ogół jednak zanim jeszcze święto dobiegnie końca i tak trzeba jej zrobić jeszcze więcej. Można użyć również innych owoców i orzechów.

cztery średnie jabłka: dwa słodkie i dwa gorzkie;
pół filiżanki drobno posiekanych migdałów;
1/4 filiżanki słodkiego wina;
1/4 filiżanki wina wytrawnego
jedna łyżka stołowa cynamonu;

Zetrzeć jabłka. Dodać pozostałe składniki. Odstawić na trzy do sześciu godzin tak aby wino zostało wchłonięte przez pozostałe składniki. Podawać na macy. Świetnie komponuje się z chrzanem..

Pesach   Przypuszczalna trasa wędrówki Hebrajczyków przez przesmyk Sueski, stanowiący wówczas tzw. Morze Trzcin

Do Ziemi Obiecanej, Kanaan, można było łatwo dotrzeć wybrzeżem śródziemnomorskim - aż do Gazy. Ale byłaby to droga bardzo niebezpieczna, gdyż była usiana fortecami egipskimi. A poza tym Bóg chciał, by Izrael pozostał długo w samotności, gdyż pragnął mu dać pouczenia w dziedzinie religijnej i politycznej, jakich mu jeszcze brakowało. Karawana zatem skierowała się ku południowi.

,,Morze Czerwone” (po hebrajsku morze Trzcin) to właściwie słone laguny przesmyku Sueskiego, z którego pozostały dziś dwa Jeziora Gorzkie.