Jednak w jeszcze większym stopniu należy wziąć pod uwagę fakt, że w ciągu wieków myśl wedyjska ulegała przekształceniom, spotykając się z kulturami przedwedyjskimi, zakorzenionymi w Indiach znacznie wcześniej przed najazdem Arjów

Hinduizm jest religią wyznawaną przez większość mieszkańców Indii. Aby go zrozumieć, trzeba wyjść od myśli i koncepcji kulturowych indoeuropejskich najeźdźców Arjów, którzy zasiedlali doliny Indusu i Gangesu począwszy od 2000 roku p.n.e. Jednak w jeszcze większym stopniu należy wziąć pod uwagę fakt, że w ciągu wieków myśl wedyjska ulegała przekształceniom, spotykając się z kulturami przedwedyjskimi, zakorzenionymi w Indiach znacznie wcześniej przed najazdem Arjów.

Hinduizm opiera się również na kilku stałych elementach. Przedstawiamy tutaj najważniejsze z nich. Weda, czyli tradycja ustna, zanim została spisana, dostarczyła wielu fundamentalnych pojęć, które na przestrzeni wieków pomogły stworzyć strukturę myśli religijnej i społecznej: idea porządku kosmicznego (dharma), obejmującego wszechświat, człowieka oraz życie, a swoją harmonią zapobiegającego chaosowi; koncepcja czasu cyklicznego, który wiąże się z wiecznym powrotem; system kast, który stanowił strukturę społeczną w pełnym tego słowa znaczeniu; idea etapów życia oraz technik wyzwalających ducha (joga), przejętych prawdopodobnie z epoki przedwedyjskiej.

Wedyzm nie znał świątyń ani wizerunków bóstw. Pod wpływem bliżej nieokreślonych czynników na początku naszej ery w hinduizmie nastąpiły głębokie przemiany związane z powstaniem nowego nurtu pobożności - bhakti. Krwawa ofiara ustąpiła miejsca składaniu daru (puja) oraz modlitwie przed wizerunkami i statuami bogów umieszczonych w świątyniach wzniesionych przez wiernych. Stanowiło to wielką nowość. Ludzie pobożni zwracali się do wybranego przez siebie bóstwa, dając mu dowody swojej miłości wyrażanej w kontekście relacji osobowych. Wielką popularność zdobyli sobie tacy bogowie bhakti, jak Wisnu i Krsna. W ciągu wieków ruch pietystyczny, to znaczy ożywiany pragnieniem głębokiego przeżywania pobożności, ulegał zróżnicowaniu.

W łonie hinduizmu powstało wiele odmiennych sekt oraz grup religijnych i dzieje się tak aż do naszych czasów. Wobec braku jakiejkolwiek władzy doktrynalnej w tej religii, która wprawdzie samoistnie reformuje dawne doktryny, ale też je zawsze z wielką czcią przechowuje, jesteśmy dziś świadkami pojawiania się w hinduizmie wielu nowych założycieli i reformatorów.

Religia przedwedyjska
Rok 1922 dał początek odkryciom fascynującej cywilizacji z epoki brązu, przeżywającej swój rozkwit w latach od ok. 2500 do ok. 1700 przed Chr. Wykopaliska prowadzono najpierw w dolinie Indusu, a następnie w Pakistanie i w wielu miejscach Indii (do dzisiejszego dnia znaleziono 300 stanowisk). Cywilizacja ta nazywana jest przedwedyjską albo kulturą Indusu, bądź też kulturą Mohendżo Daro lub Harappa od nazwy dwóch głównych stanowisk archeologicznych. Dzięki wykopaliskom w Mundi-gak i Mehrgarh wiemy, że tę cywilizację miejską poprzedzała jeszcze wcześniejsza rolnicza cywilizacja neolityczna, której początki sięgają 7000 roku przed Chr. Specjaliści mają dziś do dyspozycji ponad 3500 inskrypcji, lecz na razie nie są w stanie odszyfrować tego pisma, choć wyraźnie występują na nich liczne związki między Indiami i Mezopotamią.

Znacząca jest dokumentacja religijna: liczne figurki, przedstawiające przede wszystkim postacie kobiece, oraz tysiące pieczęci. Te ostatnie służyły do poświadczania autentyczności przedmiotów, wskazywania ich właściciela, oddawania ich pod opiekę jakiegoś bóstwa.

Wiele pieczęci przedstawia boga z koroną i z rogami, o potrójnej twarzy, siedzącego na tronie na sposób joginów. Niektóre zwierzęta zwrócone są w jego stronę. Zgodnie uważa się, że chodzi o prototyp boga Siwy, pana trzody i księcia jogi.

Figurek wyobrażających kobiety jest tak wiele, że można mówić o kulcie Wielkiej Bogini. Pewna pieczęć znaleziona w Mohendżo Daro przedstawia ją między dwiema gałązkami fikusa indyjskiego o limfie koloru czerwonego, zwanego pipal - po dziś dzień jest to symbol macierzyństwa. Siedem młodych kobiet tworzy jej orszak. Na głowie nosi koronę. Jest to bogini Matka, przedstawiana wcześniej już w Mezopotamii w X tysiącleciu. Można przypuszczać, że kultura przedwedyjską była cywilizacją matriarchalną ukierunkowaną na życie.

Spośród innych szczegółów dokumentacji na uwagę zasługuje przypisywanie dużej wagi sztuce animalistycznej, zażyłość zwierząt z bóstwami, znaczenie świętego drzewa oraz wiara w życie pozagrobowe, o czym świadczą różne przedmioty znalezione w grobach na cmentarzu w Harappa.

  Weda, uwielbienie i kult bogów
Około 1900 roku przed Chr. Arjowie, pochodzący ze środkowej Azji i Kaukazu przybyli do Indii, w dorzecze Indusu i Gangesu, gdzie osiedlili się wraz ze swoimi stadami. Przynieśli ze sobą ustną tradycję, wiedzę, Wedę, odwieczne prawo, sanatana dharma, które spisano około roku 800 przed Chr., kiedy to Arjowie opanowali już całe Indie. Z tego okresu nie posiadamy żadnych śladów archeologicznych.

Weda to najstarsze teksty religijne Arjów obejmujące cztery zbiory. RGWEDA składa się z 1017 hymnów na cześć 33 bogów, których wierni wielbią, zapraszają na ucztę ofiarną, a zarazem proszą o opiekę, szczęście i zbawienie. SAMAWEDA jest zbiorem melodii i pieśni używanych w czasie sprawowania kultu. YAJURWEDA, rytuał kapłański, obejmuje ceremonie, przede wszystkim ofiary przeznaczone na poszczególne pory roku, związane z pracami rolniczymi i zbiorami. ATHARWAWEDA, czyli Weda formuł magicznych, zawiera czary, jak również elementy kultu ludowego wraz ze zbiorem późniejszych refleksji.

Brahmana – zbawienie przez ofiarę
Około roku 800 przed Chr. Arjowie przyjmują osiadły tryb życia. Wyłaniają się wówczas cztery warstwy społeczne (warna): bramom (bramini) - kasta panująca, która posiada wyłączność na Wedę, rzeczy związane z sacrum i kultem; ksatriya - szlachetnie urodzeni i wojownicy, kierujący społeczeństwem; waiśya - rolnicy i rzemieślnicy; śudra - słudzy nie należący do Arjów, są wykluczeni z rytuału wedyjskiego.

Świadomi swej własnej godności bramani piszą traktaty i komentarze do Wedy, teksty ofiarnicze zwane Brahmana. Od wedyjskich wierzeń w bogów przechodzą oni do mistyki ofiary. Ta ostatnia staje się jakby ruchem wskazówek zegara, który wyznacza rytm istnienia wszechświata.

Brahma-Prajapati jest nowym bogiem, Panem stworzeń, bytem pierwotnym, którego słowo ma moc stwórczą (wac). Jest on czasem, rokiem i ofiarą, całością i pełnią. W miejsce wykutej fosy zaczęto budować ołtarze na wzniesieniach i tam umieszczano święty ogień - Agni. Pięć warstw cegieł oznacza pięć światów, pięć pór roku. Ofiara składana na ogniu otwiera bramy nieśmiertelności. Dlatego ważne jest, by to był obrzęd doskonały. Na szczycie stosu drewna kładzie się liść lotosu, który jest symbolem ziemi, następnie blaszkę ze złota, jako symbol nieśmiertelności, a na niej stawia się statuetkę człowieka wyobrażającą Prajapatiego. Agni jest składającym ofiarę. Każda ofiara wyjednuje nieśmiertelność.

Składając ofiarę zapala się trzy ognie: garhapatya - ogień pana domu, który składa ofiarę, ahawamya- ogień ofiar, który zanosi dary bogom, daksinagni- ogień południa, który pełni rolę strażnika. Ważna jest znajomość rytów oraz ufność, śraddha. Poprzez ofiarę człowiek rodzi się po raz wtóry. Trzecie narodziny będą miały miejsce również w ogniu podczas kremacji.

Ofiarę składać mogą członkowie trzech kast społecznych Arjów, ponieważ w ich życiu ideologia odpowiada teologii. Członkowie tych kast są wezwani, by przejść przez cztery etapy życia. Najpierw są uczniami guru, potem panami domu (grhasthin), a następnie wycofują się wraz z małżonką, by stać się mieszkańcami lasu (wanaprasthin), na koniec zaś wygaszają wszelki ogień i stają się tymi, którzy się wyrzekają wszystkiego (samnyasin): zostają pustelnikami.
 

  Bhakti – religia pobożności
Około roku 500 przed Chr. pobożny hinduista zaczął powierzać się swemu osobistemu bogu, który stał się dla niego istotą umiłowaną i zdolną odwzajemnić miłość. (Bhaj znaczy, współdzielić). Ta nowa forma pobożności nazywa się bhakti. Jest to pobożność żarliwa i uczuciowa, pozwalająca wiernemu współodczuwać miłość boga, którego czci. Wedyzm nie znał świątyń i posągów. Bramanizm składał ofiary i puja. Teraz zaczęto budować świątynie i całe Indie pokryły się wizerunkami bogów. W tej ludowej żarliwości entuzjastycznie uczestniczą kobiety, gdyż pragną zobaczyć oblicze swego boga i ofiarować mu kwiaty oraz owoce. Przezwyciężając w ten sposób wedyzm i bramanizm, religia hinduistyczna zmieniła nowe oblicze. Pojawił się wierny kochający swego boga oraz bóg kochający swego wiernego.

Wisnu staje się bogiem najwyższym, Bhagawanem, Łaskawym Panem, który objawia się w świecie, ilekroć jego porządek (dharma) jest zagrożony. Dzięki temu, że jest on popularnym bogiem, który utrzymuje porządek kosmosu, zaczęły mnożyć się świątynie jemu poświęcone. Mity o jego dziesięciu awatara, czyli wcieleniach-zstąpieniach na ziemię, które przedstawia się, opowiada, oprawia muzyką i celebruje, stanowią świętą przestrzeń liturgiczną kultu boga Wisnu. Stawał się on albo rybą, aby ocalić z potopu Manu, pierwszego człowieka, albo żółwiem, by dać początek krowie, albo też karłem, dzikiem i człowiekiem-lwem, by walczyć przeciwko złym duchom. Przybrał także postać herosa, by zająć miejsce bramanów, Ramą, następnie Krsną, a w końcu Buddą, zanim na koniec świata przyjmie postać Kalki, białego konia. Ta bogata mitologia czci boga bliskiego ludziom i strażnika świata.

Drugim ważnym bogiem bhakti jest Siwa, pan życia i śmierci, stwórca kosmosu. On też zniszczy go, zanim nastąpi nowe stworzenie. Nie zapominajmy, że Indie wierzą w czas cykliczny. Siwa jest przedstawiany z trzema głowami: stworzenie świata, jego utrzymywanie, jego zniszczenie. Posiada również troje oczu: trzecie ma na czole, podobnie jak jego wierni. Jest to oko poznania. Kult Siwy jest kultem płodności, pochodzącym być może z Mohendżo Daro. Początkowo mniej popularny od Wisnu, Siwa zyskiwał sławę w ciągu wieków. Obecnie w Indiach występuje bardzo wiele różnych grup jego wyznawców. Jego kult polega na oddawaniu czci cylindrycznemu kamieniowi, zwanemu linga, który jest symbolem stworzenia i płodności.

Wyzwolenie przez kult Krsny
Początków kultu boga Krsny należałoby szukać w regionie Mathura. Bóg ten nabrał znaczenia dzięki Bhagawadgita, która "wywiera wpływ na myśl Indii od ponad dwóch tysięcy lat. Nauka karmana głosząca wpływ uczynków na transmigrację oraz zbawienie przez wyzwolenie z cyklu istnień uległa w tym czasie głębokim przekształceniom. Więź miłości wiernego z Krsną doskonale urzeczywistnia ideał głoszony przez jogę. Wyznawcy stale proszą Krsnę o udzielenie odpowiedzi jeszcze za życia bhakty, zaś w momencie jego śmierci Krsna położy kres cyklowi narodzin. Teksty religijne ukazują doniosłość zjednoczenia z bogiem w pobożności nauczanej przez bhakti, a spotkaniu z bóstwem nadają znaczenia osobistego kultu.

  Ryszard Czajkowski Indie
Sadhu - święty mąż pod świętym drzewem. Joga i jej techniki prowadzące do zbawienia
Słowo „joga” pochodzi od yuj, to znaczy: wiązać, łączyć. Pierwsze ślady jogi napotykamy jeszcze w Indiach przedwedyjskich. Była ona stosowana przez wszystkie ruchy i religie Wed aż do buddyzmu i religii Indii współczesnych. Nauczyć się jej można tylko przy pomocy guru, którym może być Iśwara, czysty duch boży, ideał jogina i jogini.

Joga opiera się na teorii, że człowiek składa się z materii (prakrti) i ducha (purusd) związanego z materią, od której jednak należy się oderwać. W tym celu konieczne jest głębokie poznanie, pozwalające usunąć wszelką niewiedzę oraz stopniowe praktykowanie wyzwolenia.
Jogin powinien zacząć od praktykowania dziesięciu cnót: poszanowania każdego żyjącego stworzenia (abimsa) poszanowania prawdy (satya), poszanowania własności (asteya); poszanowania czystości (brahmakaryd), życia ubogiego, moralnej czystości, siły ducha, braku osobistych ambicji, kultu jakiegoś bóstwa i pragnienia kultury.

Techniki uprawiania jogi polegają na skomplikowanym ćwiczeniu zarówno fizycznym, jak duchowym i moralnym, które obejmuje opanowanie oddechu, koncentrację i medytację. W ciągu wieków powstało wiele metod wyzwolenia: karmayoga, poprzez bezinteresowne działanie bez pragnienia nagrody; bhakti-yoga za pośrednictwem adoracji i miłości mistycznej; hatha-yoga, bardzo znana na Zachodzie, poprzez ćwiczenia fizyczne; mantra-yoga, przez wypowiadanie odpowiednich zaklęć i formuł modlitewnych; jnana-yoga, przez gnozę i głębsze poznanie.

Te różne techniki mają pomóc joginowi wejść na drogę wolności, uwalniając go od wygód życia codziennego, od próżnego tracenia czasu i rozpraszania swych sił duchowych. Dzięki dyscyplinie oraz rytmowi oddychania nadają kształt jego świadomości i myśli; dzięki koncentracji usuwają ich wielość i rozczłonkowanie, by doprowadzić cło jedności. W ten sposób jogin wznosi się na wyższy poziom egzystencji i już w tym życiu dochodzi do wyzwolenia.

Hinduizm współczesny
W Indiach i w południowo-wschodniej części Azji żyje 700 milionów wyznawców hinduizmu, do których trzeba dodać jeszcze kilka milionów wiernych rozproszonych w świecie. W Indiach stanowią oni 82% ludności. Hinduistą człowiek nie zostaje, hinduistą człowiek się rodzi. Społeczność hinduska w dalszym ciągu żyje swym liczącym ponad cztery tysiąclecia dziedzictwem kulturowym, społecznym i religijnym, kierowanym przez odwieczną dharma - porządek kosmosu, w który włączona jest również istota ludzka.

Obrzęd oddawania czci i składania darów oraz kult bóstw (paja), który zastąpił ofiary wedyjskie, sprawowany jest codziennie w domach i świątyniach. Różnorodność i obfitość tych ostatnich jest imponująca. Świątynie ku czci Siwy znajdują się przede wszystkim na północy Indii, zaś te poświęcone kultowi Wisnu na południu. Związana jest z nimi bogata mitologia. Przy czterech bramach wejściowych stoją ogromne gopura (wieże). Świątynie różnych bóstw rozmieszczone są stosownie do regionów. Wszędzie na drzewach i murach wiszą niezliczone małe kapliczki. Niewielkie kaplice rozsiane są po ulicach miast. Indie są w pełnym tego słowa znaczeniu ziemią uświęconą.
Każdego dnia rano i wieczorem długie szeregi wiernych udają się do świątyń, by tam, przed posągami bóstw złożyć kwiaty i ofiary. Ulicami przechodzą liczne pielgrzymki, które zmierzają do tysięcy sanktuariów i miejsc świętych. Przy okazji świąt na wielkich wozach ozdobionych kwiatami i ciągnionych przez dziesiątki wiernych niesie się w procesji statuę bóstwa. Modlitwy, litanie, hymny, muzyka i radość podkreślają uroczysty charakter święta.

W życie każdego wiernego wpisany jest znak oczyszczenia. Nurty rzek, jeziora i strumienie - to miejsca święte. W mieście Waranasi (Benares) o wschodzie słońca tłum zanurza się w świętych wodach Gangesu, zaś na brzegu rozpoczyna się kremacja zwłok, których popioły zostaną wrzucone do rzeki. Krowa jest symbolem Matki Ziemi, żywicielki ludzkości - jest więc zwierzęciem świętym.

Uczeń Ramakriszny, Vivekananda (1862-1902), założył misję hinduską, zakon religijny swami, przywódców wspólnoty. Ich zadaniem było nauczanie doktryny oraz animacja wzajemnej solidarności. W ten sposób hinduizm nabrał charakteru misyjnego w znaczeniu religijnym i społecznym. Gandhi (1869-1948) obdarzył Indie całkowitą wolnością opartą na dwóch zasadach: przyjęciu prawdy (satyagraha) i nie stosowaniu przemocy (ahimsa). Zrehabilitował niższe kasty i doprowadził do uzyskania niepodległości przez Indie.

* * *
Materiały o hinduizmie pochodzą z opublikowanej przez Wydawnictwo WAM książki "Hinduizm", której autorem jest Julien Ries. Książka ukazała się w serii "Religie ludzkości"