Rok religijny w hinduizmie

Na rozległym obszarze Indii istnieje do dziś wiele kalendarzy hinduskich, różniących się między sobą w większym lub mniejszym stopniu. Rozpowszechniony jest podział roku według faz księżyca. Poniższy przegląd miesięcy idzie za tym, który zdaje się dominować w osiadłych w Europie wspólnotach hinduskich. Nazwy podaje się w sanskrycie oraz w hindi.

Poniższy wykaz miesięcy rozpoczyna się od wiosny (marzec/kwiecień) według kalendarza gregoriańskiego, a kończy się w odpowiednim przedziale czasu roku następnego. Mamy zatem do czynienia z podobnym nakładaniem się zmiany roku, jaka zachodzi np. między kalendarzem judaistycznym albo muzułmańskim a zachodnim. A oto nazwy miesięcy, na które dzieli się rok hinduski; nazwy podajemy w spolszczeniu z sanskrytu i z hindi oraz w transkrypcji naukowej wraz z odpowiednikami w hindi:

1) czajtra/czajt (caitra; cait) = marzec/kwiecień,
2) wajsiakha/wajśakh (vaiśakha; vaiśakh) = kwiecień/maj,
3) dżjaisztha/dżjeszth (Jyaistha; jyesth) = maj/czerwiec,
4) aszadha/aszadh (asadha; asadh) = czerwiec/lipiec,
5) śrawana/sawan (śravana; savan) = lipiec/sierpień,
6) bhadrapada/bhadom (bhadrapada; bhadom) = sierpień/wrzesień,
7) aświna/aświn (aśvina; aśvin) = wrzesień/październik,
8) karttika/katika (karttika; katika) = październik/listopad,
9) margaśirsza/marg-śirsz (margaślrsa; marg-śirs) = listopad/grudzień,
10) pausza/pus (pausa; pus) = grudzień/styczeń,
11) magha/magh (magha; magh) = styczeń/luty,
12) phalguna/phalgun (phalguna; phalgun) = luty/marzec.

Każdy miesiąc ma trzydzieści dni i dzieli się na dwie równe części - jasną połowę (śiukla), w której przybywa księżyca, i ciemną połowę (kryszna), w której księżyca ubywa (od pełni do nowiu). Tam, gdzie obowiązuje ten podział czasu, obchodzi się też odpowiednio święta. Poszczególne święta określają - stosownie do regionu i kasty - punkty kulminacyjne roku. Po części są one związane z naturalnymi porami roku, po części zaś z czcią okazywaną lokalnemu bóstwu świątynnemu. Ponieważ święta często rozwijały się przez wieki, przeto częstokroć splatają się w nich liczne okazje i motywy ich ustanowienia i obchodzenia. Żadne święto nie jest obchodzone w całych Indiach w taki sam sposób.

Wobec takiej sytuacji przedstawimy główne rysy świąt ku czci bogów na kilku przykładach, z którymi częściej można się spotkać w hinduizmie w takiej lub zmodyfikowanej postaci.

Święta cyklu rocznego. Pudża: podstawowa forma hinduskich obrzędów religijnych
Każde nabożeństwo i cześć religijna odnosi się w hinduizmie do duszy świata lub ducha świata, czyli brahmana, chociaż mogą je określać także bóstwa lokalne, regionalne albo związane z jakąś kastą. Jakkolwiek w świecie hinduskim jest tak wiele świątyń, to jednak nawet w najskromniejszym domu rodzinnym znajduje się szczególne miejsce, gdzie odprawia się regularnie, na ogół codziennie, nabożeństwa. Odbywają się one według religijnego obrządku pudży, a więc obrządku, który właściwie obowiązuje także podczas każdego nabożeństwa świątynnego.

Punktem centralnym wspomnianego domowego miejsca sprawowania nabożeństwa jest ołtarz z minimalnym wyposażeniem w postaci wizerunku bóstwa, lampki oliwnej (diwa), podstawki do spalania kadzidełek, a także miejsca do składania darów ofiarnych, np. kwiatów, świeżego lub gotowanego jadła, naczynia z czystą wodą lub innym płynem, kunsztownie ułożonego wzoru z rozmaitych materiałów. Jeśli rodzina dysponuje odpowiednimi możliwościami, na potrzeby codziennego nabożeństwa przeznacza się większą część jakiegoś pomieszczenia albo oddzielny pokój. Jeden z członków rodziny - może nim być np. jedna z córek - przejmuje rolę kapłana i prowadzi nabożeństwo. Ktoś inny gra na instrumencie muzycznym, np. na instrumencie strunowym, flecie czy małym harmonium. Gdzie tylko to jest możliwe, muzyka, która w Indiach ma bogatą i regionalnie zróżnicowaną tradycję, zawsze towarzyszy sprawowaniu pudży. Każda forma pudży - od zupełnie prostej, do bardzo rozbudowanej - jest możliwa. Zapalenie i spalanie kadzidełka czy złożenie kwiatu już można uznać za pudżę. Każda forma pudży kończy się medytacją. Bogata skarbnica modlitw i mantr przyczynia się do bogatszego rozwinięcia obrzędu pudży. Na ołtarzu mogą stać - z racji tradycji lub doświadczeń życiowych - liczne podobizny bóstw, przy czym pierwszeństwo ma bóstwo domowe.

W modlitwach znajdują wyraz podziękowania za to, czego się doznało, pamięć o innych ludziach i prośby na przyszłość. Charakterystyczny tekst modlitwy brzmi: "O Panie, prowadź mnie z ciemności ku światłu, ze śmierci ku nieśmiertelności! Niechaj zaiste panuje tam pokój, pokój, pokój!"
Oprócz modlitwy i śpiewu, częścią składową domowej pudży mogą być klęczenie i przekazane tradycją inne gesty modlitewne. Zwracaniu się do bóstwa, np. do Siwy, postawie modlitewnej wyrażającej np. słowa: "Daj mi!", treści modlitwy, np. łaska i miłość, odpowiadają stosowne gesty, z których można komponować modlitwy.
Adresatami obrzędów religijnych i modlitw mogą być - nawet wówczas, gdy ostatecznie ma się na myśli brahmana - wszystkie bóstwa, a także guru, czyli nauczyciel religijny. Dotyczy to zarówno pudży domowej, jak i świątynnej.

W pudży świątynnej nie dzieje się zasadniczo nic więcej niż podczas pudży domowej, jednak istnieją między nimi co najmniej dwie istotne różnice. Po pierwsze, świątynie mają większe możliwości: posiadają co najmniej jeden ołtarz główny i dwa boczne, często jeszcze inne miejsca przeznaczone do sprawowania obrzędów. Po drugie, nabożeństwo w świątyni odprawia kapłan. Kapłani z reguły pochodzą ze stanu bramińskiego i wykonują czynności kultowe w zastępstwie świeckich wyznawców.
Opisane tu ceremonie pudży domowej i pudży świątynnej znajdują odpowiednie zastosowanie podczas rozmaitych, niezliczonych świąt hinduskich. W odniesieniu do kilku z nich należałoby jednak wskazać, jakim zmianom ulegają te podstawowe formy nabożeństwa.

Holi (phagua): święto podczas pełni księżyca w marcu
Z każdym świętem wiąże się co najmniej jedna historia zaczerpnięta z mitów o bogach lub z eposów, która objaśnia motyw i cel uroczystości. W związku ze świętem Holi przytacza się historię księcia Prahiady, którego życiu zagroził samolubny ojciec. Demonicznej siostrze Prahiady, Holi, nie mógł zaszkodzić ogień. Ufając temu, wzięła Prahiadę z sobą na stos. Prahiada jednak nie spłonął, gdyż wierzył, że uratują go bogowie. W końcu pobożnego Prahiadę uratował bóg Wisznu. Morał tej historii, a mianowicie że dobro zwycięża zło, częsty zresztą w indyjskich opowieściach, zawiera przesłanie, którekażdy może odnieść w jakimś sensie do własnego życia. Według klasycznej wersji opowieść ta mówi o pobożnym chłopcu imieniem Prahiada, którego ojciec Hiranjakaśipu, dumny król demonów, na próbę usiłuje odwieść od wiary w boga Wisznu. Żaden sposób zabicia chłopca nie skutkuje, toteż ojciec jest zmuszony odesłać go do jego nauczyciela; pod jego kierownictwem chłopiec tak gorliwie oddaje cześć Wisznu, że w końcu osiąga wyzwolenie.

Podczas święta Holi składa się podziękowanie Wisznu za dobry uczynek, ocalenie pobożnego Prahiady. W przededniu święta rozpala się wielkie ognisko, zwane holika. Rozpoczyna się nowy rok, wszystko zło ulega spaleniu. Ludzie obiegają siedmiokrotnie ognisko, wrzucają ziarna ryżu, grudki ziemi i kamienie w ogień na znak woli unicestwienia wszystkich złych myśli i uczuć.
Znak w kształcie kropki na czole uczestniczek i uczestników ceremonii, uczyniony popiołem z ogniska, symbolizuje ich wewnętrzne oczyszczenie. Teraz mogą również oni wybaczyć sobie nawzajem wszystkie przewiny. Święto kończy się radosnymi pieśniami i tańcami.
Holi (phagua), świętowane czternastego dnia jasnej połowy (śiukla) miesiąca phalguna, obchodzą także liczne wspólnoty hinduskie osiadłe w Europie, np. w Holandii.

Raksza - bandhan
Święto amuletów (raksza-bandhana oznacza opaskę lub sznurek zawiązywane na przegubie ręki i mające chronić od zła) obchodzi się przy pełni księżyca miesiąca śrawana. Siostry ofiarują swym braciom utkane z bawełny lub jedwabnych nici opaski na znak, że pragną braterskiej opieki. Gdy w rodzinie nie ma brata, opaskami obdarowuje się innych mężczyzn, należących do rodu. Innym zwyczajem jest umieszczenie przez siostrę na czole brata kropki z czerwonego pudru na znak osiągnięcia przez niego powodzenia i przewagi.

Diwali
Diwali jest zapewne najbardziej rozpowszechnionym świętem hinduskim. Obchodzi się je w ciemnej połowie miesiąca aświna. Nazwa tego święta, zapisywanego w rozmaity sposób, znaczy "świecić" (sanskr. di-pavali - "rząd/szereg świateł/lampek"). Najważniejszym symbolem święta są lampki oliwne z wypalanej gliny, zwane oliwa. Innym symbolem jest tzw. rangoli, tj. wzór geometryczny wykonany z ryżu, barwnego proszku i piasku w kształcie kwiatów, gałązek roślinnych i promieni.
Także w tym przypadku chodzi o święto, którego historia mówi o zwycięstwie nad złem oraz w którym wierni, wyznawcy bogini pomyślności Lakszmi, proszą o powodzenie w życiu. Najważniejsza z wielu różnych tradycji tego święta wywodzi się z Ramajany, eposu o boskim królu Ramie. Żył on ongiś na wygnaniu z piękną Sita. W czasie jego nieobecności władca demonów, Rawana, uprowadził Sitę. Po wielu przygodach i przy pomocy boga małp, Hanumana, udało się w końcu oswobodzić Sitę.
W myśl tej historii święto światła, Diwali, jest świętem nowego początku. Jest ono - tak jak święto poprzednio wspomniane - obchodzone także przez wspólnoty hinduskie w Europie

.Spośród wielu innych świąt hinduskich wymieńmy jeszcze:
Makar-sankranti - święto zimowego przesilenia słonecznego, pierwotnie święto noworoczne. Jest to czas zawierania pokoju z sąsiadami.
Wasanta-pańczami (Saraswati-pudża) - świętuje się początek wiosny, Saraswati, boginię sztuk i uczoności; obchodzi sieje piątego dnia jasnej połowy miesiąca magh.
Urodziny Sri Ramakrysmy (1833 r.), hinduskiego nauczyciela i mistyka, założyciela ruchu Ramakryszna-wedanta.
(Maha-)śiwa-ratri - w każdą noc nowiu księżyca czci się Siwe. Mahasiwaratri zaś jest „wielką nocą Siwy", podczas której bóg tańczy kosmiczny taniec stworzenia i zniszczenia świata. Święto obchodzi się w noc po czternastym dniu ciemnej połowy miesiąca phalgun.
Czajtra (warsza pratipad - "początek roku") - święto nowego roku kalendarza hinduskiego, przypada w miesiącu czajt(ra), tj. około połowy marca.
Rama-nawami - dzień urodzin Ramy, siódmego wcielenia (awata-ry) Wisznu i bohatera eposu Ramajana (zob. wyżej), obchodzony w dziewiątym dniu drugiej połowy miesiąca czajt.
Ratha-jatra - "święto wozów", poświęcone Krysznie, którego wielbi się jako Dżagannatha, Pana Wszechświata; obchodzi się je w drugi dzień jasnej połowy miesiąca aszadh; w Puri i wielu innych miejscowościach urządza się w tym dniu wielkie procesje, przewożąc na wielkich wozach w posagi bóstw Kryszny, Balaramy i Subhadry.
Dianmasztami (Krysma-diajanti) - dzień urodzin Kryszny, przypada na ósmy dzień ciemnej połowy miesiąca bhadom (sierpień/wrzesień).
Ganeś-czaturthi - święto ku czci Ganeśi, boga z głową słonia, który pomaga w różnych przeciwnościach losu, przypada na czwarty dzień jasnej połowy miesiąca bhadom.
Nawa-ratra/Durga-pudia (daśiahrd) - święto upamiętniające rozprawę Ramy z Rawana (zob. wyżej: Diwali) i bogini Durgi z bawołem-demonem; obchodzi sieje na cześć bogini Durgi przez pierwszych dziewięć dni jasnej połowy miesięcy czajt i aświn.
Kumbha-mela - wielkie zgromadzenie milionów pielgrzymów, obchodzone co dwanaście lat w wybranych świętych miejscach: Allanaba-dzie, Hardwarze i in.

Święta na drodze życia
Dla co najmniej szesnastu różnych stadiów życia przewiduje się w hinduizmie uroczystości religijne, które objaśniają poszczególne etapy drogi życiowej. Poza tym są znane jeszcze liczne warianty tych uroczystości. Gdy tylko matka poczuje rozwijające się w niej nowe życie, udaje się do świątyni i prosi o boską opiekę. Niektóre z licznych tradycyjnych obrzędów mają charakter regionalny lub są związane z określoną kastą. Także w tym przypadku wymienimy i krótko objaśnimy jedynie niektóre obrzędy religijne towarzyszące człowiekowi na różnych etapach jego życia:

Uroczystości związane ze stadiami życia
- Ceremonia nadania imienia noworodkowi.
- Ofiara dziękczynna składana czterdzieści dni po urodzeniu dziecka;
pierwszy pobyt matki w świątyni po porodzie.
- Odstawienie dziecka od piersi w szóstym miesiącu; w świątyni dziecko otrzymuje po raz pierwszy stały pokarm (ryż ofiarny); jest to tzw. anna-praśiana.
- Dzień urodzin, które obchodzi się corocznie odpowiednio do pozycji gwiazd (zob. niżej Horoskop).
- Pierwsze postrzyżyny.
- Ceremonia upanajany, czyli inicjacji; jest to swego rodzaju ogłoszenie dorosłości, które przypada dla braminów, chłopców ze stanu kapłańskiego, w ósmym roku życia, a dla kszatrijów (żołnierze, urzędnicy) i wajśjów (rolnicy, kupcy) w jedenastym roku życia.
- Wesele i poświęcenie domu.
- Obrzędy kremacji zmarłych i obrzędy żałobne.

Horoskop
Życie ludzkie jest dla hindusa częścią porządku świata (dharma) ustanowionego przez bogów. Zamysły i plany jednostki są wpisane w ten szerszy kontekst. Pozycji gwiazd przypisuje się zatem wielkie znaczenie. Odczytanie go jest zadaniem doświadczonych i uczonych astrologów.
Gdy narodzi się dziecko, rodzice zamawiają u astrologów horoskop dotyczący jego życia. Ma on przestrzec przed niebezpieczeństwami, które grożą dziecku, zwrócić uwagę na oznaki, które są znaczące dla niego, wskazać na ważne okresy w jego życiu oraz wyszczególnić zdolności i słabe strony dziecka. Wszystkie te informacje mają dopomóc rodzicom tak przygotować swe dziecko do życia, żeby odnalazło ono swoje miejsce w dharmie tego świata.
Ten i następne horoskopy pomagają nie tylko w wyborze właściwego czasu dla zawarcia małżeństwa, ale także przy zakładaniu interesu czy zawieraniu transakcji handlowych itp. Na ogół sporządzanie horoskopów jest sumiennie prowadzonym biznesem, który nie ma nic wspólnego z powierzchownymi horoskopami, drukowanymi w zachodnich gazetach i czasopismach.

Kremacja zwłok
Na brzegach świętej rzeki Ganges wybudowano długie kamienne tarasy. Służą one spalaniu zwłok, których popioły rozsypuje się w świętych wodach rzeki. Gdy kremacja odbywa się w innych częściach rozległego kraju, rolę świętej rzeki odgrywają miejscowe wody.

Gdy umiera członek rodziny, wiadomość o jego śmierci jak najszybciej przekazuje się telegraficznie krewnym i przyjaciołom. Zwłoki wyprowadza się z domu, gdy zejdą się wszyscy ważni członkowie rodziny; mniej więcej po dwunastu czy piętnastu godzinach.

Po umyciu i oczyszczeniu zwłok, składa się je owinięte w chusty na marach lub do trumny. Sześciu krewnych zmarłego zanosi zwłoki na miejsce spalenia i składa je na przygotowanym stosie z drewna. Krewni dokładają do niego przyniesione z sobą kawałki drewna sandałowego i chrust. W różnych punktach stosu zapala się kawałki trzciny cukrowej. Kapłan recytuje hymny. Dopiero gdy zwłoki ulegną zupełnemu spaleniu, zebrani mogą opuścić miejsce kremacji.
Na drugi dzień krewni przychodzą na miejsce spalenia zwłok, zbierają szczątki oraz popiół, aby je rozrzucić po wodzie. Czwartego dnia krewni i przyjaciele składają wizytę kondolencyjną w domu żałoby. Po uroczystości żałobnej rodzina zmarłego otrzymuje podarki. Odmawia się modlitwy za spokój duszy zmarłego. Jedenastego albo trzynastego dnia obchodzi się uroczystość, zwaną krija. Stanowi ona okazję, by jeszcze raz okazać współczucie rodzinie zmarłego. Jedna z pieśni intonowanych przez kapłana podczas kremacji zaczyna się słowami:
"Rozpoznaj tę duszę (atmana)
niezrodzoną, nieśmiertelną,
nigdy nie kończącą się, nigdy nie mającą początku;
bez śmierci, bez narodzin,
nigdy nie podlegająca przemianie,
jak może ona umrzeć śmiercią data?"
Prawdziwe "ja", taki jest sens tej pieśni, nie może umrzeć. Na koniec ceremonii pogrzebowej recytuje się błogosławieństwo pokoju, które zamyka każdą hinduską ceremonię:
"Niechaj pokój będzie w wyższych światach, niechaj pokój będzie w niebie, pokój niech będzie na ziemi (...)." Na zakończenie tego błogosławieństwa wypowiada się słowa:
"Om, pokój, pokój, pokój".
Pra-słowo om (wymawiane a-u-m) jest kluczem do wiary hinduskiej, nie tylko w godzinę śmierci. Wskazuje ono na wyjście z kręgu ponownych narodzin. "A" oznacza czuwanie, "u" - marzenia senne, "m" zaś - głęboki sen, który następuje po śnie z marzeniami, oraz ostateczne milczenie. Tęsknota, która określa całą religijność hinduską, znalazła swoje spełnienie, tzn. zaspokojenie w jedności atmana i brahmana. Dlatego sylaba om uchodzi - w rozumieniu wszystkich Hindusów - za najwyższą zasadę świata.

za Reinhard Kirste, Herbert Schultze, Udo Tworuschka, Święta wielkich religii