Sufizm

Ważną rolę w kulturze islamu odegrał sufizm. Nie był on jednolitym ruchem, ale raczej zbiorem nurtów mistycznych, czerpiących inspirację nie tylko z Koranu, ale też (a niekiedy przede wszystkim) z tradycji antycznych, chrześcijańskich, indyjskich, manichejskich i innych, np. wśród Turków z szamanizmu wyznawanego przez nich zanim stali się muzułmanami (m.in. szaleńczy taniec). Arabowie zwali też sufich fakirami, albo derwiszami. Poprzez umartwienia i ascezę, a przede wszystkim różnorodne techniki oczyszczania umysłu i gorącą modlitwę dążyli do bezpośredniego obcowania z Bogiem, dokonywali licznych cudów, cieszyli się ogromnym autorytetem wśród wiernych.

Głosiciele tych idei – sufi – propagowali determinizm i ufność w Bogu, wiodącą aż do fatalizmu, czyli do przekonania, że losy każdego człowieka zostały z góry określone jeszcze przed jego stworzeniem. Ważną rolę odgrywał też kult świętych – w sufizmie sunnickim – zwłaszcza Mahometa, w szyickim – także Alego. Informacje o pierwszych grupach takich mistyków pochodzą z ok. 800 r. z Aleksandrii w Egipcie. Jednym z głównych twórców sufizmu był Zu an-Nun (zm. 859), działający w Egipcie, badacz tradycji starożytnych. Jego pochodzący z Bagdadu uczeń Abu Said al-Charraz (zm. 890) mówił o samounicestwieniu jaźni dla całkowitego zjednoczenia się z Bogiem. Pers Husajn ibn Mansur, zwany al-Halladż (858–922) nauczał o możliwym mistycznym zjednoczeniu duszy ludzkiej z Bogiem już za życia – w chwilach ekstazy. Pisał o miłości między Bogiem i człowiekiem, która jest kluczem do poznania duchowego: „Miłość jest Działaniem, Działanie jest Poznaniem, Poznanie jest Prawdą, Prawda jest Miłością”. Była to jednak miłość stawiająca przed człowiekiem wysokie wymogi, nie stwarzająca złudzenia partnerstwa. Sufi niekiedy spisywali swe nauki, na ogół jednak poprzestawali na nauczaniu ustnym: „Księga sufiego nie jest sporządzona z atramentu i liter; jest nią jedynie serce czyste jak śnieg”.

Mogli działać zarówno w odosobnieniu, jak we wspólnocie albo zakonie, przestrzegając jego rytuałów. Nie istniało jednolite nauczanie, ani wspólny sposób postępowania. Oni sami twierdzili, że sufizm nie jest niczym innym, niż drogą – do prawdy, a przede wszystkim do Boga, nie można zrozumieć mistycznego nauczania inaczej, niż wstępując na tę drogę. Ich religijność była daleka od ortodoksji, np. jeden z najbardziej znanych sufich Abu Said ibn Abu al-Chajr (967–1049) nigdy nie odbył pielgrzymki do Mekki, twierdził natomiast, że Al-Kaba wielokrotnie przychodziła do niego, rytualnie obchodząc jego głowę. Wbrew niechęci ortodoksyjnych muzułmanów do muzyki, często stosowali śpiew i muzykę, a nawet taniec. Dla pobudzenia umysłu pili kawę, właśnie oni upowszechnili ją wśród Arabów, a potem Turków.

Sufizm zachęcał do osiągania wewnętrznej doskonałości, do indywidualnej samorealizacji. Popadał w ten sposób w sprzeczność z obowiązująca wspólnotowością, za co niektórzy spośród sufich byli prześladowani. Taki los spotkał m.in. al-Halladża, który został zamęczony za swe przekonania. Na ogół jednak tolerowano ich, ponieważ wymogi jakie stawiali przed sobą były zbyt wygórowane, by pozyskać licznych zwolenników, a jako ludzie głęboko religijni mogli być traktowani przez duchownych i władze jako nieszkodliwi marzyciele, godni nawet pochwał.

W uzasadnieniu swych przekonań sufi wskazywali na liczne fragmenty Koranu dające się zinterpretować w duchu ich nauczania (3:190; 5:35; 23:45; 53:57-61). Podkreślali, że obok powierzchownego, dosłownego odczytania, trzeba poszukiwać głębszej, ukrytej mądrości. Np. Abd Allah ibn Majmun (zm. 874) odróżniał „zewnętrzną” i „ukrytą” treść Koranu. Ta ostatnia dostępna jest jedynie wtajemniczonym, wymaga umiejętności odczytywania mistycznych znaczeń poszczególnych liter i cyfr. Al-Gazali pouczał: „Istnieje specjalny rodzaj wiedzy tajemnej dostępnej tym, którzy znają Boga”, nie należy jej ujawniać – „trzeba zachować zasłony tajemnic”. Wyróżniał kilka sposobów rozumienia sensu Koranu: „sens dosłowny, sens ukryty, sens-granicę i sens, który dominuje nad innymi”.