Kubbet es-Sachra w Jerozolimie, 691 r. Kraje muzułmańskie były w średniowieczu – obok Bizancjum – najważniejszymi ośrodkami kultury i nauki na świecie.

Cechą charakterystyczną sztuki islamu jest zatarcie rozgraniczenia na sztukę religijną i świecką. Sztuka była podporządkowana zasadom świętej księgi muzułmanów - Koranu. W praktyce oznaczało to znacznie rzadsze przedstawianie postaci ludzkich (takie wizerunki uważano za bałwochwalstwo). W dekoracji muzułmańskich pałaców rzadziej znajdziemy więc malowidła, a zwłaszcza rzeźby z przedstawieniami figuralnymi. Konsekwencją tej zasady był natomiast niebywały rozkwit ornamentyki. Często funkcje ornamentu przejmowało arabskie pismo. Na ścianach pałaców wypisywano wersety z Koranu, co dziś turystom z Europy wydaje się abstrakcyjną ozdobą, a dla muzułmanów ma głębokie znaczenie.

Islam wytworzył sztukę jednorodną, którą łatwo rozpoznać. Przy bliższym spojrzeniu widać jednak różnice wynikające z oddalenia poszczególnych ośrodków artystycznych oraz różnych koncepcji poszczególnych dynastii panujących. Powiększaniu się różnic sprzyjało potem powstanie niezależnych państw. A mimo to do dziś sztuka tych krajów może być traktowana jako całość. Właśnie dlatego, że to sztuka religijna. Islam jest dla niej ważniejszy niż różnice narodowe. Dlatego tytuł tego rozdziału to "sztuka islamu", a nie "sztuka Arabów, Persów, Turków...".

Ramię przy ramieniu
Pierwszy okres sztuki muzułmańskiej związany jest z panowaniem dynastii Omajjadów (661-750). Ich stolicą był Damaszek (Syria). Początkowo też największy wpływ na sztukę muzułmańską uzyskała sztuka bizantyńskiej Syrii.

  Henryk Przondziono/Agencja GN Damaszek (Syria)
Wielki Meczet Omajjadów Najstarsze budownictwo kultowe islamu to zwykłe, prostokątne place modlitwy, zamknięte ogrodzeniem z trzciny czy też z gliny i suszonych na słońcu cegieł, częściowo osłonięte chroniącym od słońca dachem. Wyznawcy Proroka ustawiali się na takim placu szeregami, ramię przy ramieniu – stąd też rozciągał się on nie na osi podłużnej, ale poprzecznej. Zasadę tę, przeciwstawną podłużnemu założeniu chrześcijańskiej bazyliki, przejęły późniejsze meczety z dziedzińcem otoczonym krużgankami oraz poprzeczną, otwartą na dziedziniec salą kolumnową, zwaną haram, która zasłana kobiercami dawała cień klęczącym i bijącym pokłony wiernym. Haram zamykała prosta ściana z niewielką wnęką – mihrabem, wskazującym kierunek modlitwy – kiblę. Obok mihrabu wznosiła się zazwyczaj kazalnica – minbar. Od VIII wieku towarzyszą meczetowi charakterystyczne wieże – minarety, z których głos muezina wzywał wiernych na modlitwy. Pierwszymi minaretami były wieże świątyń chrześcijańskich w Syrii, a pierwszy w zachodniej części kalifatu minaret w Kairhuanie w Tunezji (724-727) zbudowano na wzór wieży kościelnej.

W czasach Omajjadów wykształciła się stała forma meczetu krytego kopułą, z sąsiadującym z nim minaretem. Najważniejszym zabytkiem tej epoki jest Wielki Meczet w Damaszku, zbudowany w 705 r. Dwie wieże flankujące haram przypominają jeszcze syryjskie dzwonnice, trzecia ustawiona już jest tak, jak późniejsze minarety. Meczet jest dekorowany hellenistyczną mozaiką.

Oprócz zwykłych domów modlitwy o założeniu poprzecznym, od najdawniejszych czasów istniały założenia centralne, wznoszone wokół szczególnie czczonych miejsc kultu. Taką budowlą była kwadratowa drewniana osłona kryjąca święty czarny kamień Kaabę w Mekce, taki charakter miała też pierwsza monumentalna budowla islamu, "Kopuła Skalna" – Kubbet es-Sachra w Jerozolimie. Wzniósł ją w 691 roku kalif Abd el-Malik. Kryta kopułą, otoczona ośmiobocznym obejściem, budowla ta powtarzała wyraźnie centralne założenie chrześcijańskiego martyrium. Różnił ją od niego tylko brak wyobrażeń figuralnych.
 

  AUTOR / CC 3.0 Minaret Wielkiego Meczetu w Samarra (Irak), 850 r. Minarety i medresy
Dalszy rozwój sztuki islamu związany jest z dynastią Abbasydów (750-945). Mieli oni stolicę w Bagdadzie (Irak). Za ich czasów dominują wpływy kultur orientalnych, zwłaszcza perskiej.

Budownictwo koncentruje się na wnętrzu budowli, stąd stosunkowo niepozorne fasady i powszechność arkadowych dziedzińców. Wyróżnikami architektury islamskiej były też: łuk podkowiasty, kolebkowe sklepienia z kamienia i cegły, dekoracja stalaktytowa, mozaikowa lub malarska, względnie rzeźbiarska. Pojawiają się też nowe typy meczetów oraz islamska szkoła – medresa. Medresy składały się z małych dziedzińców ze studniami i otwartych sklepionych pomieszczeń (iwanów) służących do interpretacji Koranu. W tym czasie powstaje charakterystyczny typ meczetu dwu- i czteroiwanowego, którego przykładem może być Wielki Meczet w Isfahanie z XI-XII wieku. Obok wielkich, kunsztownie dekorowanych wnęk iwanowych otwierających się z czterech stron na wewnętrzny dziedziniec meczetu, typowym elementem takiej budowli staje się wysmukła iglica minaretu z galeryjką u szczytu.

Szczytowym osiągnięciem architektury w IX w. był Wielki Meczet w Samarra w Iraku (850). Budowlę tę otaczały potężne ceglane mury, wzmocnione półkolistymi bastionami. Meczetowi towarzyszy nie mniej potężny stożkowy minaret, na którego szczyt prowadzi zewnętrzna spiralna rampa. Rozwiązanie to przypomina nieco mezopotamskie zikkuraty.

  Aotake / CC 3.0 Wielki Meczet w Kordobie (Hiszpania), 785-990 r, obecnie katedra, jedno z najwspanialszych dzieł architektury islamu. Las kolumn
Wielki Meczet w Kordowie (Hiszpania), 785-990 r.W wielu rejonach sztuki islamskiej jej styl był uwarunkowany tradycją lokalną (Iran, Indie, Turcja). Szczególne bogactwo form reprezentują realizacje powstałe w Hiszpanii. Do połowy XI wieku utrzymała tam panowanie dynastia Omajjadów. Najwybitniejszym zabytkiem tej epoki jest Mezquita - Wielki Meczet w Kordowie, wybudowany w latach 785-990. Jego rozległy czworobok (179x129 metrów) składa się z kolumnowego dziedzińca i z olbrzymiej sali, którą przedziela aż 856 kolumn w 18 rzędach. Na kolumnach wznoszą się dwie kondygnacje dwubarwnych łuków z ciemnej cegły j jasnych ciosów kamiennych. Ta ażurowa konstrukcja, podpierająca przezierający zza niej strop, daje niesamowity efekt wizualny utraty poczucia rzeczywistej struktury przestrzeni.

  AUTOR / CC-SA 2.0 La Giralda w Sewilli Kordowa w tym czasie była największym po Konstantynopolu miastem Europy, wielkim ośrodkiem kultury. Ale i później w muzułmańskiej części Hiszpanii powstawały wybitne dzieła sztuki religijnej. Do dziś można podziwiać La Giraldę – wspaniałą wieżę w Sewilli, wybudowaną w 1159 roku jako minaret. Ostatnie państwo muzułmańskie w Hiszpanii – emirat Granady – upadło w 1492 roku, ale wpływ kultury islamu był bardzo widoczny w późniejszej architekturze hiszpańskiej.

Wspaniały rozwój sztuki islamu został nieco zahamowany w połowie XIII wieku, po upadku Bagdadu wskutek najazdu mongolskiego. W kolejnych budowlach powtarzano wypracowane wcześniej wzory.