Islam znaczy zawierzenie

publikacja 02.12.2002 12:13

Islam jest religią i wspólnotą liczącą czternaście wieków historii. Posiada niezwykle bogate dziedzictwo kulturowe oraz wartości religijne, którymi żyje dzisiaj około miliarda ludzi. Założycielem tej religii jest Mahomet, poszukujący Boga arabski przewodnik karawan, wywodzący się z plemienia mekkańskiego entuzjasta i mistyk, głosiciel przesłania zbliżonego do monoteizmu biblijnego.

Islam znaczy zawierzenie fot. Henryk Przondziono

Odkrył on Boga jedynego, Boga Abrahama i ogłosił się ostatnim prorokiem posłanym do ludzkości.
Mahomet głosił swoją naukę przewodnikom karawan, kupcom i Beduinom. W Medynie założył pierwszą wspólnotę, która stała się modelem dla innych. Kiedy umarł, tysiące wiernych przyjęło już jego orędzie i zaczęło żyć według jego zasad. Bardzo szybko jego przesłanie zostało utrwalone w Koranie, a towarzysze Mahometa oraz świadkowie dołączyli doń Sunnę, czyli tradycję. W ciągu wieków wokół orędzia Koranu zgromadziła się wspólnota muzułmańska. W oparciu o to przesłanie powstają wszystkie islamskie instytucje polityczne, społeczne i kulturalne.
Mahomet głosił jedność i uniwersalność swego przesłania wiary w jedynego Boga. Swoim następcom powierzył zadanie, rozpowszechniania go. Cała historia podbojów, historia imperiów muzułmańskich nosi znamię surowych początków kultury, która powstała właśnie wśród przewodników karawan oraz arabskich Beduinów. Nasz wykład tylko pokrótce zajmie się tymi historycznymi aspektami.
Choć w momencie swych narodzin islam, podobnie jak inne byty społeczne, mógł znaleźć się pod wpływem czynników popychających go ku przemocy, to jednak posiada on także aspiracje kulturalne i mistyczne, które rozwinęły się dzięki kontaktom z kulturami innych ludów. Rozdziały 9 i 10 otwierają pewną perspektywę na spotkania kulturowe oraz mistykę muzułmańską.

Islam i muzułmanie dzisiaj

Dziś na świecie żyje około miliarda muzułmanów. Wśród 180 krajów będących członkami ONZ, 43 to państwa muzułmańskie, które należą do Konferencji Islamskiej. Islam jest wielką religią, ze swą własną świętą księgą Koranem, meczetami, pismem, literaturą, formami sztuki i tradycjami. Cywilizację tę tworzy wiele różnych narodów. Pomimo różnorodności kultur, wzajemnych opozycji i rywalizacji, wszystkich muzułmanów łączy wspólny mianownik: wiara.
Muzułmanin (po arabsku muslim) dokonuje aktu podporządkowania się Bogu, co w praktyce narzuca na niego określone obowiązki. To przylgnięcie do wiary wiąże go przed Bogiem i jednoczy ze wspólnotą. Akt podporządkowania się Bogu ma swój fundament w objawieniu otrzymanym i przekazanym przez proroka Mahometa - proroka rzeczy ostatnich i ostatniego z proroków, który odwoływał się do tajemnicy Boga Stwórcy i Boga miłosiernego, lecz również do bliskości sądu. Muzułmanin potwierdza swoją wiarę w jedyność Boga (tawhid), Stwórcy i rozdawcy dóbr koniecznych, Pana chwały, któremu należy się wszelka cześć. Znakami Boga (ayatAllah} są dla człowieka dowody pochodzące ze stworzenia. To one są gwarantami wiary, której wyznanie składa on przez shahadah, kładące akcent na istnienie Boga jedynego oraz na zamknięcie objawienia wraz z Mahometem. To wyznanie wialni jest dla muzułmanina doświadczeniem Boga oraz świadectwem wiary.
Człowiek jest stworzeniem ożywianym tchnieniem Boga, osobą zdolną dać Bogu odpowiedź. Na ziemi jest on khalifah (reprezentantem) Boga. Wynikają stąd obowiązki związane z „pięcioma filarami" islamu, to znaczy praktykami kultyczny-mi, do których należy dołączyć wszystkie przepisy wspólnotowe na drodze prowadzącej do Boga, mające na celu zagwarantowanie niekonfliktowego życia wspólnoty (ummah).
Zatem podstawę oraz ducha dynamizmu współczesnego islamu stanowi wiara w jedynego Boga, leżąca u podstaw codziennej modlitwy, ramadanu, jak również praktyki pielgrzymki do Mekki, będącej aktualizacją wydarzenia, które położyło podwaliny pod tę wiarę.

Prorok Mahomet i założenie islamu

Mahomet urodził się w 570 roku po Chr. jako potomek rodu -Taszymidów, odpowiedzialnego za Kaaba, główne sanktuarium Mekki, wyspecjalizowanego w handlu karawanowym z Syrią. osierocony przez ojca i matkę w wieku 5 lat, został powierzono wujowi Abu Talibowi, z którym wiele podróżował. Mając V) lat ożenił się z Chadidżą, czterdziestoletnią bogatą wdową. ich synowie umarli we wczesnym wieku, natomiast córka Fatima została żoną czwartego kalifa Aliego.
W wieku 40 lat Mahomet otrzymał kilka-wizji oraz objawienie (Koran 53 i 96), a w jego życiu dokonała się głęboka przemiana. Po tym doświadczeniu mistycznym ogłosił swoje przesłanie: moc Boga (Allah) i Jego dobroć, lecz dla człowieka sąd Boży połączony z karą i nagrodą. Bóg domaga się od człowieka czci, wdzięczności, wiary i modlitwy - na tym polega podporządkowanie się Mu (islam).
Grupa poddanych (muzułmanie) zaczęła gromadzić się wokół Proroka i fakt ten wywołał sprzeciw ze strony nieprzychylnych klanów, wyczuwających, że nowe przesłanie oznacza reformę społeczeństwa. W 619 roku umarła Chadidżą i Mahomet ożenił się ponownie. Wobec coraz silniejszej opozycji (Koran 37) nawiązał kontakty z oazą Yathrib, zamieszkałą przez dwa plemiona arabskie i jedno plemię żydowskie. 16 lipca 622 roku Prorok i jego uczniowie opuścili Mekkę, by udać się do tej oazy, która wkrótce przyjęła nową nazwę al-Madinah (Medyna), czyli „miasto". Ta emigracja, hijrah - hidżra, to akt założycielski islamu jako wspólnoty, ummab. Muhafir^est wzorem prawdziwego muzułmanina; który zostawia wszystko, by służyć swemu Panu (Koran 8).
W Medynie Mahomet nadał kształt swojej wspólnocie, tworząc pierwsze instytucje, organizując podstawy ekonomii i życia modlitwy. Obliczono, że podczas walki o przetrwanie i o zdobycie Mekki miały miejsce 74 wyprawy na karawany mekkańskie. 11 stycznia 630 roku Mahomet wkroczył triumfalnie do Mekki, usunął bożki z Kaaba, nakazał zniszczyć wszystkie bożki w domach, ogłosił ogólną amnestię. Stał się tym samym przywódcą religijnym i politycznym nowej wspólnoty opartej na jedynym Bogu, Allaha.

Podbój i ekspansja islamu

Mahomet umarł w Mekce w 632 roku. Na następcę (kalifa) został wybrany jego teść, Abu Bakr (632-634). Jest to początek okresu podbojów w Syrii i Persji. Po nim nastąpił Umar (634-644), który kontynuował kampanie wojskowe: w 636 roku zajął Damaszek, a w 637 roku Jerozolimę. Jako człowiek energiczny i realista stworzył instytucje wojskowe i cywilne, a przede wszystkim zwrócił uwagę na organizację finansów. Osman (644-656) zebrał świadectwa i ustalił oficjalny tekst Koranu. Podawszy od tych trzech kalifów władza feudalna Omajjadów, irystokratycznego rodu Mekki, umacniała się na Bliskim Wschodzie. Ali (656-661), czwarty kalif, był natomiast ich przeciwnikiem. Wypowiedział wojnę Omajjadom, zgromadził swych wiernych szyitów i w celu przywrócenia wierności Allahowi nałożył islam prawowierny, sprzeciwiający się zasadzie dynastycznej, która stała się przywilejem Omajjadów.
Dynastia Omajjadów rozpoczęła swe panowanie od Damaszku. Następnie podbiła Afrykę północną i Hiszpanię, gdzie powsyał kalifat w Kordowie. Damaszek, stolica możnego pań-twa, stała się centrum promieniowania nowej kultury poddanej arabizacji i islamizacji. Muzułmańscy szyici w dalszym ciągu przewodzili Opozycji i 28 listopada 749 roku Abu Abbas ostał mianowany kalifem meczetu w Kufie. Abbasydzi (750-?45), inna dynastia dziedziczna kalifów, założyła nowe miasto - Bagdad, intelektualną stolicę Wschodu, połączenie wiata arabskiego z irańskim, wielkie miejsce światowego potkania literatury i nauki. W 945 roku władzę przejął jeden z Turków, a Turcy seldżuccy położyli kres dynastii Abbasydów. Tymczasem szyici zdobyli Egipt i panowali w nim przez dwa stulecia: była to dynastia Fatymidów z Kairu.
Turcy seldżuccy rozpoczęli podbój Anatolii i Syrii, gdzie starli się z przybyłymi z Zachodu wojskami krzyżowców. Turcy ci odwołali się do sunnitów, czyli muzułmanów, którzy uważają się za wiernych tradycji, Sannie. Następnie miał miejsce najazd Mongołów, których przywódca Tamerlan (1336-1405) nawrócił się na islam. Lecz i Turcy osmańscy rozpoczęli swoją ekspansję: zdobyli Konstantynopol (1453), najechali na Europę bałkańską, podbili Syrię i Egipt, a następnie Irak. Imperium osmańskie rozciągnęło się od bram Wiednia aż po Nil, od Bagdadu po Tunis, i przetrwało przez dwieście lat. Tak przedstawiają się korzenie islamu współczesnego.

Koran, sunna, szariat

Dla muzułmanów Koran jest słowem Allaha, objawionym Mahometowi i przez niego ogłoszonym. Ta święta księga to nadprzyrodzony tekst utrwalony przez natchnionego Proroka. Składa się z 6226 wersetów, nazywanych ayat Allab, znakami Boga, podzielonych na 114 sur (rozdziałów). Allah przechowuje oryginał, w którym zapisane jest całe objawienie (mak-tub: jest napisane). Według orientalistów Koran jest dziennikiem przeżyć religijnych, powodzeń i niepowodzeń Proroka, do których dołączonych zostało kilka dawnych tradycji religijnych: przedmuzułmańskich, żydowskich i chrześcijańskich.
Koran wspomina o pierwotnym przymierzu Allaha z ludźmi, wypełnionym w Abrahamie. Po śmierci Mahometa krążyły różne wersje jego przepowiadania oraz opisu działalności. W 651 roku kalif Osman polecił zebrać wszystkie pisma, by ustalić jeden oficjalny tekst Koranu, a następnie zarządził zniszczenie wszystkich pozostałych.
Dzieje, słowa i postawa Proroka stanowią normę życia, praktyk i wierzeń. Jest to Sunna lub tradycja. Mieści się ona w nurcie objawienia jako kontynuacja, przedłużenie i wyjaśnienie Koranu. W oczach muzułmanów Mahomet cieszył się stałym stanem prorockim i dlatego jego słowa, czyny oraz sądy mają wartość zbliżoną do Koranu. Podstawowym elementem Sunny jest hadis - przesłanie, które wywodzi się od samego Mahometa.
Szariat jest to reguła kanoniczna, zawierająca ogół rozporządzeń Allaha dotyczących ludzkich czynów. Swoje źródło ma ona w Koranie i w Sunnie. Wskazuje drogę wspólnocie (ummah) oraz wiernym. To Boskie prawo odnosi się do życia społecznego, religijnego, politycznego i prywatnego. W wiekach VIII-IX w ramach sunnizmu powstały cztery wielkie szkoły prawnicze (madhhab) stawiające sobie za cel interpretowanie prawa, które jednak samo w sobie musi pozostać niezmienne, jest ono bowiem pochodzenia Boskiego, zakłada walkę z sekularyzacją oraz nadaje sens życiu człowieka, który wszedł na drogę sacrum.


Allah, bóg stwórca, sędzia, dawca nagrody

Słowo „Allah" pochodzi od przedmuzułmańskiego al-Ilah, „Bóg". Mahomet odkrywa jedynego Boga i ogłasza Jego jedy-ność (Koran 112). Stwierdza, że Allah jest Stwórcą (ąl-Kbaliq, al-Bari), źródłem wszystkiego, co istnieje. Całe stworzenie stanowi potwierdzenie Jego wszechmocy, jest więc czymś niezbędnym, aby człowiek odkrywał Boga za pośrednictwem znaków obecnych we wszechświecie. Pierwszym, który rozpoznał te znaki był Abraham. Stwórca człowieka, Allah, obdarzy go nagrodą w momencie sądu.
Jedyny Bóg nie objawia bezpośrednio swej tajemniczej natury, lecz robi to poprzez swoje czyny, które ukazują Jego wszechmoc w konkrecie życia codziennego. Dla swego wiernego jest On miłosierny (al-Rabman) i łagodny (al-Rahim) -to dwa imiona umieszczone na początku każdej sury Koranu. Człowiek prowadzony ręką Boga powinien rozpoznać Go w porządku świata; „każda rzecz przeminie z wyjątkiem Allaha" (Koran 28, 88).
Doskonałości Boga, poznane za pośrednictwem znaków i ogłoszone w Koranie, są „Boskimi imionami". Muzułmanie wyróżniają 99 imion. Każdy wierny medytuje nad nimi i powtarza je za pomocą subha (coś w rodzaju różańca). Całe traktaty wyliczają, analizują i komentują te „najpiękniejsze imiona Boga", spośród których wymieńmy: al-Malik, Król; al-Qud-dus, Święty; al-Salam, Pokój; al-Khaliq, Stwórca.
Allah jest dawcą życia i śmierci, które należą do Jego wszechmocy. Po śmierci każdy człowiek na krótko zostaje przywołany do życia na swój sąd szczegółowy. Potem następuje sen grobowy aż do ostatecznego zmartwychwstania; sen ten trwać będzie do sądu, który polega na ważeniu czynów (Koran 42, 16-18). Zostaną wówczas zbadane wszystkie tajniki serca (Koran 86, 9). W przeprowadzeniu sądu ostatecznego pomagają Allahowi aniołowie. Koran wspomina o przejściu przez pewien most (36, 66). Nazywa się on Sirat i wiedzie do miejsca sądu w raju, lecz prowadzi nad piekłem, do którego wpadną niewierni. Wierni zaś wejdą do ogrodu o niezrównanej piękności, podzielonego na siedem mieszkań. Być może na opis sądu wpływ wywarło chrześcijaństwo syryjskie oraz późny judaizm, z którymi zetknął się Mahomet.

Jezus, Mahomet i prorocy

Noe był pierwszym głosicielem Boga, zwiastunem przesłania, które miało ukazać ludowi monoteizm jako jedyną drogę zbawienia. Z Noem Bóg odnowił swoje pierwotne przymierze. Abraham jest prototypem wiary, założycielem religii ludzi szukających Boga, pierwszym muzułmaninem, budowniczym Kaaba, świątyni islamu. Był on do tego stopnia posłuszny Bogu, że zgodził się złożyć Mu w ofierze swego syna. Ważne miejsce Koran przypisuje również Mojżeszowi. Wspomina o jego powołaniu (Koran 28) oraz misji (Koran 20). Dzieło Mojżesza koncentruje się wokół wyzwolenia narodu trzymanego w niewoli w Egipcie oraz orędzia o Bogu jedynym. Jezusa przedstawia się w Koranie jako jednego z wielkich proroków. Jest on jednak tylko człowiekiem, doskonałym muzułmaninem, apostołem Allaha. Nazywa się go synem Maryi (23 razy). Teksty 15 rozdziałów, w których mówi się o Jezusie, zostały wyraźnie zaczerpnięte z Ewangelii apokryficznych. Koran wspomina o dziewiczych narodzinach Jezusa, o Jego cudach, księdze oraz zapowiedzi proroka, który ma przyjść po Nim. Koran przypisuje Mu tytuł rasul (wysłany) i nabi (posłaniec). Mahomet ma zadanie głoszenia przesłania w całej czystości oraz przekazania objawienia tym,, którzy już posiadają Pismo - lecz je zafałszowali (Koran 2, 91 i 98, 1-4). Jest on zatem nabi, lecz również rasul, posłanym, obarczonym zadaniem przekazania prawa religijnego, któremu on także się podporządkowuje, stając się przewodnikiem wspólnoty (Koran 48, 28 i 7, 158). Tekst Koranu przypisuje mu jeszcze trzecią misję: nadhir, napominającego (Koran 50, 2), któremu powierzone zostało zadanie zaniesienia orędzia do niewierzących, aby podporządkowali 'się Aiłahowi. Koran zauważa, że niewiarę można porównać do głuchoty i ślepoty. Allah prosi Proroka, by oddalił się od niewierzących, ponieważ czeka ich sąd i potępienie (Koran 53, 30 i 51, 54). Miłosierdzie jest darem zastrzeżonym dla wierzących.

Pięć filarów islamu

1. Shahadah jest to złożone słowem świadectwo jedynemu Bogu i Prorokowi. Stanowi ono centralny element islamu, ponieważ muzułmanin głosi: „Nie ma innego boga poza Allahem, \ Mahomet jest posłanym Allaha". Jest to wyznanie wiary.
2. Modlitwa stanowi wyraz wiary monoteistycznej człowieka stworzonego przez Allaha, aby oddawał Mu cześć (Koran 109 i 110). Modlitwa osobista jest wspomnieniem i dziękczynieniem, jest ona głównym obowiązkiem muzułmanina. Modlitwa rytualna (salat), odmawiana pięć razy w ciągu dnia jest liturgią, świętym oficjum poprzedzonym przez wzbudzenie intencji, ablucje i odpowiednie przygotowanie. Jeśli to możliwe, odmawia się ją w meczecie.
3. Jałmużna oczyszcza wierzącego nawet przy „wzroście" jego dóbr. Zakat jest podatkiem płaconym od początku w Medynie, instytucją społeczną na rzecz potrzebujących, ubogich, podróżujących, jest to „podatek religijny". Sadaqah jest dobrowolną jałmużną składaną przez muzułmanów (Koran 9, 103).
4. Post ramadanu (Koran 2). Pod wpływem Żydów, a jeszcze bardziej chrześcijan, Mahomet wprowadził post dzienny w miesiącu, w czasie którego doznał objawienia. Jest to dziewiąty miesiąc księżycowego kalendarza muzułmańskiego. Powinien to być post całkowity od świtu aż do zachodu słońca i dotyczy całej wspólnoty, toteż całe życie społeczne zostaje w pewien sposób spowolnione. Noc między dwudziestym szóstym a dwudziestym siódmym dniem jest nocą Przeznaczenia, spędzaną w meczecie, aby wielbić Boga za dar Koranu.
5. Pielgrzymka, hajj, prowadzi muzułmanina do Mekki, co dokonuje się raz w życiu. Odbywa się ją na wzór pielgrzymki Proroka w dziesiątym roku hidżry, w dwunastym miesiącu nazywanym dhn al-hijjah. Od początku do końca przebiega ona w atmosferze modlitwy. Przed wyruszeniem w drogę pielgrzym uporządkowuje swoje życie w odniesieniu do Boga, swoich bliskich i innych ludzi. Kiedy wchodzi na święty teren, najpierw przygotowuje się przez założenie specjalnej szaty (ibram), po czym wstępuje do wielkiego meczetu, siedem razy okrąża Kaaba oraz dokonuje „biegu Hagar", niewolnicy szukającej wody dla swego syna Izmaela, pierworodnego Abrahama (siedmiokrotne „przebieganie"). Dziewiątego dnia uczestniczy w katechezie na równinie Arafat przed złożeniem ofiary dnia dziesiątego, która stanowi wspomnienie ofiary Abrahama. Pielgrzymka podkreśla jedność wszystkich wierzących.

Islam: społeczność i kultura

Islam tworzy wspólnotę doczesną, która troszczy się o każdego wiernego, zarówno gdy chodzi o jego więź z Bogiem, jak i relacje między wiernymi na płaszczyźnie moralnej, społecznej i politycznej. Nie istnieje w nim Kościół, kapłaństwo ani władzy duchowa, którą ludzie mogliby sprawować. Koran jest Księgą przepowiadania o Bogu, o Jego przesłaniu, lecz także kodeksem życia religijnego i społecznego.
Ummah stanowi wspólnotę stworzoną przez więzy religijne, prawne i polityczne. Jama jest zbiorowością ludzi, których łączy wspólnie wyznawana wiara. Życie osobiste, rodzinne i społeczne nabiera charakteru sakralnego, jak również zmierza do coraz większego rozszerzenia wspólnoty ukształtowanej na wierze religijnej opartej na Koranie. Następca Mahometa, kalif, jest doczesnym władcą, któremu powierzone zostało zadanie czuwania nad stosowaniem pochodzących od Allaha przepisów koranowych. Dotyczą one zarówno życia religijnego, jak i organizacji miasta muzułmańskiego. Ponieważ kalif posiada zadanie kierowania wspólnotą, ma on jednocześnie władzę religijną. Jedność wspólnoty powinna być odbiciem jedności Boga, lecz w ciągu historii przybierała ona różne formy, a jej jednolity charakter był wielokrotnie naruszany, toteż po śmierci Proroka jedność wspólnotowa uległa rozbiciu. Ambicją islamizmu jest jej odbudowanie. Mahomet głosił jedynego Boga Beduinom, którzy byli analfabetami. Przekazywanie jego przesłania legło u podstaw pisma arabskiego Koranu oraz całej kultury islamskiej. W IX wie ku w Bagdadzie doszło do konfrontacji wielkich tekstów kultury greckiej i arabskich tłumaczy. To wydarzenie wyznaczyło początek złotemu wiekowi myśli muzułmańskiej. Najpierw byłe to obszerne dzieło przekładów, następnie tworzenie własne filozofii, dzieł encyklopedycznych i historii religii. W wielkich ośrodkach powstały biblioteki, przechowujące bezcenne skarby. Nastąpił rozwój matematyki, nauk przyrodniczych, astronomii, geografii, a dzięki działalności szpitali również medycyny. Wystarczy wspomnieć Kordowę, Grenadę, Mosul, Bagdad, Palermo, by zrozumieć znaczenie artystycznego wkładu islamu w dziedzictwo ludzkości.

Mistyka muzułmańska: sufizm

Słowo „suflzm" pochodzi od suf, (wełna), na pamiątkę białej szaty mnichów chrześcijańskich. Termin ten odnosi się do sfery związanej z poszukiwaniem Boga, które w islamie, za przykładem Proroka, dokonuje się na modlitwie (Koran 17, 79). Pragnienie Boga charakteryzowało niektóre grupy sufich żyjące w Iraku, Syrii, Egipcie i Chorasanie w VIII wieku. Pewna kobieta imieniem Rabiah jest wzorem tej epoki. Spędziła swe życie na modlitwie i wyśpiewywała czystą miłość ku Bogu. W IX wieku powstało kilka szkół, w których naukę zgłębiało wielu adeptów, lecz opozycja okazała się nieubłagana. W 922 roku w Bagdadzie został ukrzyżowany al-Hallaj, ponieważ ośmielił się głosić, iż Bóg zamieszkuje w człowieku. Jego wkład był jednak decydujący dla powstania słownictwa sufich.
Po tym prześladowaniu sufizm przeżywał okres, w którym jego nauczyciele zaczęli poszukiwać dróg pojednania z muzułmańską ortodoksją. Al-Ghazali, teolog zmarły willi roku dowodził, że istnieje pewne pokrewieństwo między Bogiem a człowiekiem. W Andaluzji Ibn Al Arabi (1165-1240) nadał sufizmowi nowe oblicze. Filozof, teolog, założyciel doktryny o „jedności Bytu", wielki wizjoner cieszący się opinią świętości, otworzył drogę dla „szyickiej mistyki światła i ognia". Wyznawał on ciągłość stworzenia, udzielanie się bytu poprzez Boskie współczucie, które prowadzi byt na nowo do swego źródła. Począwszy od XIII wieku niektóre bractwa (tariqah) zaczęły gromadzić się wokół swych założycieli i kultywować tajemnicze dziedzictwo, które jednoczyło ich z Bogiem. Każde bractwo posiadało ściśle określoną organizację hierarchiczną, zbiór obrzędów wtajemniczenia oraz praktyk pozwalających ich członkom podążać drogą Bożą. W obrębie bractwa obowiązywało posłuszeństwo regule, podporządkowanie się hierarchii oraz dochowanie tajemnicy. Szacuje się, że istniało ponad dwieście wielkich bractw. Właśnie w nich sufizm przetrwał i dzięki nim w dalszym ciągu wywierał wpływ na społeczeństwo.

Powyższe materiały pochodzą z książki "Islam", której autorem jest Julien Ries, wydanej przez Wydawnictwo WAM