Henryk Przondziono/Agencja GN Ulica w Damaszku Demokracja powstała w wyniku przemian ekonomicznych, społecznych i politycznych, które dokonały się w określonym kontekście. Podstawą demokracji zachodniej są dwa istotne elementy: ukształtowany naród i autonomia jednostki. W świecie islamu oba te elementy nie mają długiej tradycji. Naród i państwo to produkty Zachodu, wprowadzone do patrymonialnego systemu władzy, a więc takiego, gdzie rządzący traktuje podwładnych jako rozszerzoną rodzinę. W państwach świata islamskiego brak jest również innych komponentów, które charakteryzują demokrację w „wydaniu Zachodnim”, a więc: dobrze rozwiniętych instytucji obywatelskich i wartości świeckich. „Trudności” z demokracją wyraża także fakt, że w języku arabskim na jej określenie nie wypracowano własnego pojęcia, lecz utworzono kopię wyrażenia europejskiego, dimukratijja.

W świecie muzułmańskim istnieją zróżnicowane reakcje na dokonujące się procesy demokratyzacji. W łonie współczesnego islamu można wyróżnić trzy zasadnicze grupy wyrażające stosunek do demokracji. Do pierwszej należą przedstawiciele ultrakonserwatywnych monarchii – jak choćby saudyjska – i środowiska fundamentalistyczne. Ich zdaniem islam nie potrzebuje demokracji, ponieważ posiada własne mechanizmy i instytucje, pozwalające funkcjonować społeczności muzułmańskiej zgodnie z koranicznym przesłaniem. Druga grupa to liberalni muzułmanie głoszący zasadę, że demokrację można urzeczywistnić tylko wtedy, gdy religia zostanie odsunięta na margines życia społecznego i stanie się prywatną sprawą każdego wierzącego. Trzecie stanowisko głosi, że islam i demokracja dają się pogodzić, bowiem muzułmanie mają w swoim dziedzictwie idee, które – nosząc znamiona demokracji – bardziej odpowiadają na potrzeby świata islamskiego niż rozwiązania importowane z Zachodu. Podkreśla się tu tradycyjne koncepcje autorytetu w islamskim systemie polityczno-społecznym oraz mechanizmy dające się zastosować do wsparcia demokratycznych form parlamentarnych. Należą do nich: idżma, czyli osiągnięcie konsensusu we określonej wspólnocie czy społeczności, oraz idżtihd, a więc zastosowanie zasad racjonalnych przy interpretacji muzułmańskich prawd i wartości odpowiadających współczesnym potrzebom społecznym.

Zaangażowani w procesy demokratyzacyjne muzułmanie wskazują przede wszystkim na istniejącą w tradycji muzułmańskiej koncepcję szury, która – ich zdaniem – zawiera w sobie zasady demokratyczne, ponieważ zakłada kolektywną odpowiedzialność za społeczeństwo oraz odwołuje się do przestrzegania praw człowieka i sprawiedliwości społecznej. Różnica między demokracją zachodnią a islamską polega na źródle systemu demokratycznego: w zachodniej koncepcji demokracji jest nim społeczeństwo, natomiast w islamie pochodzi ono z prawa, które ma wymiar nadprzyrodzony. Źródłem autorytetu, a zarazem najwyższym autorytetem w każdej dziedzinie życia pozostaje w islamie Bóg.

Zachowawczy i krytyczny stosunek do demokracji w znacznej części współczesnego świata muzułmańskiego rodzi pytanie o podstawy demokracji w islamie. Odpowiedź na to pytanie wiąże się jednak bardziej z historią i polityką niż z religią. Warto sobie uświadomić, że Zachód potrzebował stuleci, by dokonać transformacji z monarchicznych systemów na współczesne państwa demokratyczne. Muzułmanie natomiast na przeprowadzenie tego procesu mieli znacznie mniej czasu i zmagali się dodatkowo z trwającym przez dziesięciolecia kolonializmem oraz powstałymi po nim rządami autorytatywnymi.

Sztucznie określone przez europejskie mocarstwa granice „państw muzułmańskich” i zachwiany autorytet władców doprowadziły do konsolidacji systemów niedemokratycznych. Nie bez winy są w tym względzie wielkie mocarstwa, które mając na uwadze strefę wpływów – zwłaszcza w okresie zimnej wojny – i dostęp do złóż ropy naftowej, zawierały i zawierają układy z rządami autorytatywnymi. Wzmacniają tym samym antydemokratyczne systemy państwowości.

Stosunek wielu muzułmanów do demokracji w prosty, ale precyzyjny sposób wyraził stojący na czele Braci Muzułmańskich w Jordanii Az-Zunajbat. Stwierdził bowiem: „mając do wyboru demokrację i dyktaturę – wybieramy demokrację, ale wybierając między demokracją a islamem, decydujemy się oczywiście na islam”.

Oceniając demokrację muzułmańską, podobnie jak wiele innych zjawisk, należy pamiętać o nieprzystosowalności do świata islamu niektórych wzorców, które doskonale funkcjonują na Zachodzie. Zasada ta odnosi się również do pewnych elementów islamskich, których nie da się dostosować do warunków zachodnich.