Fundamentalizm islamski

Istotnym elementem łączącym różnorodne formy ożywienia świata muzułmańskiego jest ogólnie pojęty fundamentalizm islamski oraz odwołujące się do jego ideologii ruchy i organizacje.

Fundamentalizm islamski
Co wyróżnia fundamentalizm islamski od innych fundamentalizmów? - posłuchaj audycji ks. dr Adama Wąsa SVD nagranej dla Radia Watykańskiego Adam Wąs SVD/Radio Watykańskie

Jacques Waardenburg definiuje fundamentalizm jako „system myślenia odwołujący się do określonych tekstów w celu sprecyzowania i artykułowania postaw moralnych i duchowych w określonych sytuacjach życiowych”. W ujęciu holenderskiego religiologa jest to zjawisko powszechne, występujące zarówno we wszystkich religiach monoteistycznych, hinduizmie i innych systemach religijnych, jak również w ruchach społecznych i politycznych. Postawy fundamentalistyczne stanowią rodzaj odpowiedzi, jaką wyznawcy poszczególnych religii formułują na nurtujące ich problemy i zagrożenia współczesności. Zagubienie jednostek i grup społecznych w procesie globalizacji stanowi ważną przyczynę zwrotu w kierunku „poczucia pewności”. Jego gwarantem jest własna tradycja, w której religia odgrywa szczególnie ważną rolę. Negatywnego wymiaru nadaje fundamentalizmowi łączenie haseł odnowy religijnej z bezpośrednim zaangażowaniem politycznym.

Fundamentalizm jako termin pojawił się na przełomie XIX i XX wieku w konserwatywnych kręgach protestantów amerykańskich. Głosząc hasła powrotu do źródeł, fundamentaliści protestanccy nawoływali, by sięgać do Biblii jako źródła absolutnej prawdy. Fundamentalistą jest zatem każdy, kto twierdzi, że wszystkie dziedziny życia, łącznie z jego aspektami społecznymi i politycznymi, powinny pokrywać się przepisami i nakazami zawartymi w Świętej Księdze. Fundamentaliści przekonani są, że posiadają monopol na prawdę, znają drogą do celu i że dla dobra jednostki oraz ogółu należy ich bezwzględnie naśladować. Istotnymi elementami fundamentalizmu są: wiara i motywowane nią działanie, które prowadzi do wyznaczonego celu. Tak określona postawa stała się paradygmatem fundamentalizmu muzułmańskiego.

Przyczyny powstania fundamentalizmu islamskiego są złożone. Mówiąc o jego powstaniu, należy brać pod uwagę przede wszystkim strukturę klasycznego islamu – w której nie oddziela się sfery religijnej od politycznej na wzór chrześcijańskiego rozdziału Kościoła od państwa – oraz wpływ idei europejskich na świat islamu w XIX i XX wieku, a także próby odnowy tej religii. Ważnym czynnikiem kształtującym współczesny fundamentalizm islamski był rozpad binarnego świata polityki międzynarodowej w końcu minionego stulecia.

Jako zjawisko złożone i kompleksowe fundamentalizm islamski jest przedmiotem badań podejmowanych zarówno przez orientalistów, jak i uczonych muzułmańskich. Kwestią zasadniczą jest odpowiedź na pytanie: czy fundamentalizm islamski jest zjawiskiem, które towarzyszy muzułmanom od początku powstania ummy, czy też jest odpowiedzią na zmiany społeczno-polityczne zachodzące we współczesnym świecie?

Fazul Rahman, R. Hrair Dekmejian i John O. Voll uważają, że w historii islamu wielokrotnie pojawiały się trendy i ugrupowania odwołujące się do źródeł i fundamentów wiary, które obowiązywały w początkach istnienia islamu. Nawoływały one do ścisłego przestrzegania przepisów prawnych Koranu i Sunny Proroka. Martin Marty, R. Scott Appleby i Bruce Lawrence twierdzą natomiast, że fundamentalizm jest produktem współczesności, a ściślej odpowiedzią na wezwanie jakie religia w ogóle, a islam w szczególności, stawia procesowi globalizacji świata. Tak pojęty fundamentalizm islamski jest częścią postmodernizmu, z którym łączy go m.in. protest przechodzący w bunt, odwoływanie do rodzimej tradycji i siła ekspresji własnych postulatów.

Najbardziej ogólny podział wyróżnia fundamentalizm radykalny i umiarkowany. Wielość oraz różnorodność nurtów i odłamów występujących w obu typach fundamentalizmu islamskiego łączy wspólny cel, jakim jest jedność społeczeństwa muzułmańskiego funkcjonującego w państwie opartym na prawie szarijatu. Mimo wspólnego celu, radykalne grupy fundamentalistyczne dążą do utworzenia państwa islamu na drodze rewolucyjnych przemian; umiarkowane zaś – stosując środki konstytucyjne i parlamentarne.

Fundamentalistyczne organizacje nie proponują nowych rozwiązań, lecz głoszą konserwatywne muzułmańskie ideologie, przywracające islamowi jego dawne wartości i działające na rzecz realizacji tego celu. Fundamentaliści sięgają do pierwotnych form islamu, do przepisów Sunny i do Koranu.

Do podstawowych cech wszystkich nurtów fundamentalizmu islamskiego należą: integryzm, antyzachodniość i upolitycznienie religii. Podstawą integryzmu jest rozumienie islamu jako systemu obejmującego wszystkie dziedziny ludzkiego życia. Ograniczenie islamu oznacza osłabienie społeczności muzułmańskiej. Warunkiem osiągnięcia jej świetności jest powrót do sytuacji, w której islam będzie wywierał realny wpływ na społeczeństwo i politykę, a tym samym określał oraz regulował wszystkie aspekty życia muzułmanów. Podkreślając historyczny fakt, że odrodzenie europejskie zawdzięcza swoje osiągnięcia przejęciu dziedzictwa nauki muzułmańskiej, oraz biorąc pod uwagę poziom życia moralnego, fundamentaliści muzułmańscy wskazują wyższości cywilizacji islamu nad cywilizacją zachodnią. Z antyzachodnim charakterem związane jest przekonanie, że kultura europejska i amerykańska to źródło wszelkiego zła, jakie w historii dotknęło świat islamu. Te zasady podbudowane zostały przez wybitnych teoretyków fundamentalizmu: Pakistyńczyka Maududiego, Egipcjanina Kutba i Syryjczyka Mustafę As-Siba‘iego.

Cechą muzułmańskiego fundamentalizmu jest upolitycznienie religii. Islam nie jest wyłącznie prywatną sprawą wierzących, ale jest narzędziem polityki. Radykalni fundamentaliści dążą do przejęcia władzy, wykorzystując w tym celu hasła religijne. Niebezpieczne w tym kontekście staje się połączenie upolitycznienia z uniwersalizmem islamu. Ważną cechą fundamentalistów jest także wąsko pojęta interpretacja Koranu. Do najważniejszych elementów, na które powołują się fundamentaliści islamscy, należą: Koran i Sunna, jedność społeczeństwa muzułmańskiego, połączenie religii i państwa, dżihad, sprawiedliwość społeczna i wprowadzenie w życie szarijatu.

W wielu krajach organizacje fundamentalistyczne działają nielegalnie. Zsyłanie ich do podziemia, w wyniku zgodnych działań świata zachodniego i władz w krajach islamu, przynosi negatywne skutki, z których najbardziej spektakularnym jest terroryzm. Nie można go jednak przypisać wszystkim nurtom fundamentalistycznym, zwłaszcza tym o charakterze umiarkowanym.