W minioną sobotę skończyliśmy część pierwszą. Ponieważ impulsem powstania cyklu była tzw. sprawa ratyzbońska, dlatego na wstępie rozważaliśmy stosunek Benedykta XVI do islamu. Następnie, omówiliśmy islam w świecie, przyjrzeliśmy się religijnym i politycznym aspektom ożywienie islamu oraz jego ruchom reformatorskim. W kolejnych spotkaniach podjęliśmy takie zagadnienia, jak: pluralizm, demokracja, wolność religijna i prawa człowieka oraz fundamentalizm i przemoc, wszystko w kontekście muzułmańskim.

Dziś rozpoczynamy drugą część, w której omówimy ogólne wiadomości o islamie. Wprowadzeniem są rozważania na temat sytuacji religijnej Arabii, czyli miejsca gdzie islam miał swój początek.
Półwysep Arabski leży na styku trzech kontynentów: Azji, Afryki i Europy. Islam pojawił się więc w specyficznych warunkach geograficznych i wśród określonej społeczności. Ze względu na dominujące – zwłaszcza w centralnej części Półwyspu – tereny pustynne i półpustynne, islam uznaje się powszechnie za religię pustyni. Błędem byłoby jednak przypisywanie mu znamion wyizolowania. Przez bardziej urodzajne regiony północne i wschodnie przechodził bowiem jeden z największych starożytnych szlaków handlowych, tzw. szlak wonności. Prowadził on aż na południe (na tereny dzisiejszego Jemenu) do Arabii Felix, gdzie wytwarzano olejki i kadzidła. Handel odegrał więc istotną rolę w przenoszeniu i wymianie idei, w tym również – a może nade wszystko – religijnych.

Arabię zamieszkiwały liczne plemiona koczownicze. Silną wspólnotę, opartą na więzach krwi i poczuciu solidarności, tworzyli Beduini. Każde plemię składało się z kilku rodów, chroniących swych członków i odpowiadających za ich czyny. Ze względu na plemienną ochronę dóbr i honoru dochodziło często do napaści i krwawych aktów odwetu. Istotnymi cechami społeczeństwa przedislamskiego było zabijanie noworodków-dziewczynek, zwłaszcza w okresie suszy i głodu; nieograniczona poligamia, praktykowanie tymczasowych małżeństw i niewolnictwo.

O wierzeniach religijnych przodków Arabów wiadomo niewiele, ponieważ głoszący monoteizm islam niszczył wszelkie ślady pogańskich tradycji. Wierzenia w Arabii stanowiły odbicie struktury plemiennej. Bogowie i bóstwa miały funkcję opiekuńczą wobec poszczególnych plemion. Ich obecność była kojarzona z przedmiotami, które uznawano za święte. Należały do nich np. drzewa, kamienie, źródła i strumienie wodne. Rozpowszechniona była wiara w duchy (dżinny). Kult religijny miał dla Arabów znaczenie raczej magiczne. Poza uwielbieniem różnego rodzaju bóstw, składania im ofiar, odbywali pielgrzymki. Głównym miejscem pielgrzymowania była Mekka, największe miasto ówczesnej Arabii, gdzie zgromadzone były przedmioty związane z okolicznymi bóstwami. Ich liczba wynosiła około 360, co oznaczało, że poszczególnym dniom roku lunarnego przypisane było inne bóstwo. W staroarabskim panteonie najwyższe miejsce zajmował Allah (Bóg), który stworzył i podtrzymywał świat przy życiu. Był jednak tak transcendentny, że nie był przedmiotem kultu.

Z Allahem kojarzono natomiast jego trzy córki, boginie: Al-Lat, Manat i Al-Uzza. Najważniejszym obiektem sakralnym w Mekce była Al-Kaba, niewielka czworoboczna budowla znajdująca się pośrodku miasta. Według legendy wzniósł ja Abraham z pomocą swego syna Ismaela, uważanego za przodka Arabów. W czasie corocznych pielgrzymek obowiązywał „święty pokój”. Ruch pątniczy stanowił źródło dochodu dla wielu ówczesnych plemion, dlatego – godząca w nie – idea monoteizmu i zasady głoszone przez Mahometa spotkały się z tak wielkim oporem.

Pojawiający się na początku VII wieku islam stał się wyzwaniem dla obecnych na Półwyspie politeizmu, judaizmu i chrześcijaństwa. Te dominujące systemy miały określone cechy: politeizm miał charakter semicki, judaizm wykazywał tendencje arabizujące, a chrześcijaństwo było reprezentowane przez różne ugrupowania: ortodoksję bizantyjską, monofizytyzm syryjski, nestorianizm, arianizm, egipski Kościół koptyjski oraz gnostycyzm. Największą gminą chrześcijańską był Nadżran (dzisiejszy Jemen).
Analiza relacji islamu do politeizmu pokazuje, że z jednej strony muzułmanie niszczyli wszelkie ślady wielobóstwa, – co wyraża odrzucenie wspomnianych staroarabskich bogiń – a z drugiej przejmowali jednak niektóre z jego elementów, czego przykładem jest uznanie Al-Kaby ze znajdującym się w jej południowo-wschodnim narożniku Czarnym Kamieniem. Od wcześniejszych religii islam przejął także inne elementy, np. z zoroastrianizmu – składanie ofiar ze zwierząt i rytualne oczyszczenie przed modlitwą; z judaizmu – rytualne zabijanie zwierząt składanych w ofierze Bogu, przykrywanie głowy podczas modlitwy, obrzezanie, instytucjonalizację jałmużny.

Okres przedmuzułmański w tradycji kultury arabskiej nazywa się dżahilijja, czyli „okres niewiedzy”. Nazwano go w ten sposób, ponieważ pełnię wiedzy miał przynieść Arabom islam.

Pieniężno, 6 listopad 2006 r.

publikujemy za Radio Watykańskie - cykl: Wobec islamu.