Krzyż Chrystusa, jako Drzewo Życia staje się „mocną podporą uniwersum”, nieśmiertelną rośliną, która „rośnie z ziemi ku niebu”.

Religioznawstwo porównawcze wykazuje że motyw Drzewa Życia obecny jest w licznych tradycjach religijnych, począwszy już od epoki neolitu. Drzewo Życia spotykane jest w ikonografii starożytnego Egiptu i Wschodu. Sprecyzowanie tej symboliki dokonuje się od czasu kultury Sumeryjskiej. W tradycji judaistycznej ukazują go malowidła w synagodze w Dura Europos (ok 245 n.e.).

Wyobrażenia Drzewa Życia spotykane są również u ludów ałtajskich i niemal w całej Azji. W azjatyckim szamaniźmie Drzewo Życia łączy trzy kosmiczne rejony, a jego korzenie sięgają wnętrza ziemi. Jego owocami, według mitologii Mongołów i Buriatów, żywią się bogowie. Inne ludy ałtajskie wierzą, iż na gałęziach Drzewa Kosmicznego spoczywają, „niczym małe ptaszki” duchy jeszcze nienarodzonych dzieci, po które przychodzą szamani (Eliade).

Chrześcijaństwo już w pierwszych wiekach zaadaptowało symbolikę Drzewa Życia, w oparciu o którą interpretowano kosmiczne znaczenie tajemnicy Krzyża Chrystusa. Teksty patrystyczne porównują również Krzyż do drabiny, kolumny lub góry – innych symboli Środka Świata. Wskazuje to, iż „obraz Środka w sposób naturalny narzucał się chrześcijańskiej wyobraźni” (Eliade)

Eliade zwraca uwagę, iż autorzy chrześcijańscy posługiwali się zarówno symboliką Starego Testamentu i Bliskiego Wschodu (aluzja do Drzewa Życia), jak i nawiązywali do archaicznych symboli Drzewa Kosmicznego usytuowanego w Środku Świata, zapewniającego łączność między Niebem i Ziemią.

"Krzyż jest widzialnym znakiem Odkupienia dokonanego przez Jezusa Chrystusa: musiał więc zająć miejsce dawnych symboli wznoszenia się do Nieba. A ponieważ Odkupienie rozciąga się na całą ludzkość, Krzyż musiał umiejscowić się w Środku Świata, aby uświęcić cały Wszechświat” (Eliade).
Ten proces sprzyjał uniwersalizacji posłania chrześcijańskiego, za pośrednictwem obrazów mistycznych i poprzez nieustanną asymilację przedchrześcijańskiego dziedzictwa religijnego.

Drzewo Życia oznacza symboliczną oś świata, jest źródłem pokarmu dla zwierząt i ludzi (w ikonografii znajdujących się po obu stronach drzewa).
Wyrasta ono w Centrum Świata (axis mundi – pępek świata, oś świata) skąd wypływa (lub wpływa) strumień życia napełniający ciało świata.

Ten życiodajny strumień opisywany jest w terminach fizjologicznych - jako krążenie substancji odżywczej; dynamicznych – jako strumień energii duchowych, oraz duchowych – jako objaw łaski (Campbell). Podobnie Eden którego opis czerpie z tradycji babilońskiej, mieści się w Centrum Świata. W środku ogrodu wyrasta Drzewo Żywota, Drzewo Poznania Dobrego i Złego, stamtąd też wypływa rzeka o czterech ramionach (Eliade).

Wyobrażenie Drzewa Życia było zestawiane również z innymi symbolami początku i końca, takimi jak: studnia, wieniec, ale najczęściej z Drzewem Poznania Dobra i zła.

Pod miejscem, w którym wyrasta Drzewo Życia znajduje się głowa kosmicznego węża, lub smoka symbolizującego wody otchłani. Korzenie Drzewa Życia, o którym Campbell wspomina iż „jest to sam wszechświat” zasadzone są podtrzymującej je ciemności, zaś „na jego wierzchołku przysiadł złoty ptak słońca, a u podnóże tryska nigdy nie wysychające źródło”.

Mitycznym wyobrażeniem środka świata jest też Kosmiczna Góra lub postać kosmicznego mężczyzny albo kobiety np. Buddy lub tańczącej bogini Kali, bądź bohaterów (herosów kulturowych) siedzących czy stojących albo przywiązanych czy przybitych do drzewa: mitologiczni Attis czy Odyn (Campbell). Raniony włócznią Odyn z mitologii germańskiej jest powieszony na dziewięć nocy na Drzewie Świata, gdzie ofiarowuje ”siebie sobie” aby zdobyć mądrość i posiąść tajemną wiedzę. Według XI- wiecznego kronikarza Adama z Bremy, ofiarę tę powtarzano co dziewięć lat, wieszając dziewięciu mężczyzn i składając ofiary zwierzęce (Eliade)

W podobny symboliczny sposób interpretowana jest przez fenomenologów religii śmierć krzyżowa Jezusa. „Bohater jako wcielenie Boga sam jest środkiem świata, punktem centralnym przez który tryska w czas energia wieczności” (Campbell)

Eliade, wskazuje, że „skoro Jezus Chrystus został ukrzyżowany w Środku Świata, tam, gdzie Adam został stworzony i pogrzebany; krew Jego popłynęła na „głowę Adama", chrzcząc go i odpuszczając mu grzech. Ponieważ zaś krew Zbawiciela odkupiła grzech pierworodny, krzyż (Drzewo Życia) staje się źródłem sakramentów (ich symbolem jest oliwa, zboże, winorośl, do których dołączone są zioła lecznicze).

Drzewo krzyża wskrzesza zmarłych dlatego też Helena, matka cesarza Konstantyna, każe je odszukać. Drzewo to zawdzięcza swą skuteczność temu, że krzyż został zrobiony z drzewa żywota, które było zasadzone w raju.. Liczne legendy o drzewie krzyża i podróży Seta do raju krążyły w średniowieczu we wszystkich krajach chrześcijańskich. Ich źródłem są: Apokalipsa Mojżesza, Ewangelia Nikodema i Życie Adama i Ewy.

"Adam, przeżywszy 932 lat w dolinie Hebron, zachorował śmiertelnie i posłał swego syna Seta, aby uprosił oliwy miłosierdzia od archanioła pilnującego wrót do raju. Set, idąc po śladach Adama i Ewy, na których trawa nie wyrosła, doszedł do raju i przedstawił archaniołowi prośbę Adama. Archanioł polecił Setowi spojrzeć trzykroć na raj. Za pierwszym razem Set ujrzał wodę, z której wypływały cztery rzeki, a nad nią wyschnięte drzewo. Za drugim razem zobaczył węża oplatającego drzewo.

Gdy spojrzał po raz trzeci, ujrzał drzewo wznoszące się aż do nieba. U szczytu jego znajdowało się niemowlę, a korzenie jego sięgały aż do piekieł (drzewo żywota znajdowało się w centrum świata, a jego oś przechodziła przez wszystkie trzy sfery kosmiczne). Anioł wyjaśnia Setowi to, co ten ujrzał, i zapowiada mu przyjście zbawiciela. Jednocześnie daje mu trzy ziarna owocu ze zgubnego drzewa, z którego zakosztowali jego rodzice, i poleca mu położyć je na języku Adama, który po trzech dniach umrze. Skoro Adam usłyszał opowiadanie Seta, wybuchnął po raz pierwszy śmiechem od czasu swego wydalenia z raju, gdyż zrozumiał, że ludzkość będzie zbawiona.

Po śmierci Adama z ziaren położonych przez Seta na języku ojca wyrosły w dolinie Hebron trzy drzewka, które rozwinęły się na piędź od ziemi aż do czasów Mojżesza. Ten, znając ich boskie pochodzenie, przesadził je na górę Tabor lub Horeb („centrum świata"). Tam drzewa pozostały przez tysiąc lat aż do czasu, gdy Dawid otrzymał boskie polecenie przeniesienia ich do Jerozolimy (również „centrum"). Po licznych perypetiach (królowa Szeby odmawia postawienia na nich nogi itd.) te trzy drzewa łączą się w jedno, z którego został zrobiony krzyż Zbawiciela. Krew Jezusa ukrzyżowanego w centrum świata, tam gdzie został stworzony i pochowany Adam, spada na „czaszkę Adama" i w taki sposób chrzci ojca ludzkości odkupując go z jego grzechów”(Eliade)

W chrześcijańskiej ikonografii krzyż często jest wyobrażany w postaci drzewa żywota. Trzeba też dodać, że drzewo żywota jest prototypem wszystkich cudownych roślin, które wskrzeszają zmarłych, leczą choroby, przywracają młodość itd.

Podobne wierzenia obecne są w mitologiach Azji, o czym wspomina Eliade w „Traktacie o historii religii”. Na przykład na górze Oszadi znajdują się cztery cudowne zioła: „jedno z nich, bardzo drogocenne, wskrzesza zmarłych, inne wyciąga strzały z ran, jeszcze inne goi rany...". najcenniejsze jest jednak ziele mritasamdżiwani, które wskrzesza zmarłych. Istnieje też „wielkie ziele", samdhani, które ma właściwość scalania części ciała zmarłego. Zaś chińskie legendy mówią o cudownej wyspie, z której kruki przynoszą ziele obdarzone mocą wskrzeszania po trzech dniach zmarłych wojowników. Podobne wierzenia występują w Iranie.

Ziele, wskrzeszające zmarłych znane jest również w świecie rzymskim, i to jego ślady odnajdywane są w legendach europejskich (np. w legendach Rumunów macedońskich) „Z krwi i ciała ofiarowanego boga lub umęczonej pierwszej istoty wyrastają cudowne rośliny. Owe archaiczne obrazy i scenariusze, do których nawiązali autorzy chrześcijańscy, zyskały niezrównany rozgłos w religijnym folklorze Europy. Niezliczone legendy i pieśni ludowe mówią o kwiatach i ziołach leczniczych rosnących pod krzyżem i na grobie Jezusa. Np. w ludowej poezji rumuńskiej z krwi Zbawiciela powstaje pszenica, krzyżmo i winorośl” pisze Eliade.

Pewna średniowieczna zagadka germańska mówi o drzewie, którego korzenie są w piekle, a szczyt przy tronie bożym i który obejmuje świat gałęziami; drzewem tym jest właśnie krzyż.

Dla chrześcijan krzyż jest podporą świata. We wschodnich legendach krzyż jest pomostem lub drabiną, po której dusze ludzkie wstępują do Boga. Krzyż znajdujący się w „centrum świata" jest na rozdrożu między niebiem, ziemią a piekłem. W niektórych wariantach drzewo krzyża posiada siedem stopni, tak jak drzewa kosmiczne wyobrażające siedem niebios.(Eliade)


Źródła::
Chrześcijaństwo - Encyklopedia PWN, Warszawa 2007
Mircea Eliade Historia wierzeń i idei religijnych, PAX, Warszawa 1997, t. I i II
Mircea Eliade Inicjacje, obrzędy, stowarzyszenia tajemne Znak, Kraków 1997
Mircea Eliade Traktat o historii religii Znak, Książka i Wiedza, Warszawa 1966
Joseph Campvbell – Bohater o tysiącu twarz, Zysk i S-ka, Poznań 1997