Wydmuszka i kosmogoniczne jajo

Motyw kosmogonicznego jaja (będącego zasadą istnienia) jest szeroko rozpowszechniony w świecie. Antropolodzy poświadczają jego obecność: u ludów Polinezji, w starożytnych Indiach, Indonezji, Iranie, Grecji, Fenicji, na Łotwie, w Estonii, Finlandii, w Afryce Zachodniej, Ameryce Środkowej i na zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej.

Mit prawdopodobnie rozprzestrzenił się z terenów Indii lub Indonezji. Eliade zwraca uwagę na paralele pomiędzy jajem kosmogonicznym a wierzeniami dotyczącymi pochodzenia człowieka. Na przykład w wierzeniach Oceanii panowało przekonanie, iż człowiek rodzi się z jaja, tym samym życie ludzkie, jego początek i rozwój jest naśladownictwem i odwzorowaniem stworzenia kosmosu.

W wielu rejonach jajo było wiązane z symbolami i emblematami odrodzenia przyrody i roślinności: drzewko noworoczne, maik, drzewko św. Jana itd. są ozdabiane jajkami lub skorupkami jaj (zwraca tu uwagę podobieństwo bombki choinkowej z wielkanocną wydmuszką). Wszystkie te emblematy roślinne i noworoczne przywołują mit wiecznego powrotu, odnowy, odrodzenia, który symbolizuje jajo.

Stąd, jak wykazuje Eliade, niezwykłe jest znaczenie jaja na Wschodzie w obchodach noworocznych. Malowane jaja były szczególnym podarunkiem na święta Nowego Roku w Iranie. Były to tzw. „święta czerwonych jaj". Czerwone jajka rozdawane na Wielkanoc w krajach bałkańskich należą prawdopodobnie do analogicznego systemu rytualnego, którego przedmiotem jest wspomnienie rozpoczynającej się wiosny. W tym kontekście staje się bardziej zrozumiałe, dlaczego wielkanocne jaja zabarwiamy gotując je z łuskami cebuli

„We wszystkich wymienionych wypadkach, skuteczność rytualna jaja nie znajduje wytłumaczenia w empiryczno-racjonalnym wartościowaniu go jako zarodka; właściwym wytłumaczeniem jest dopiero symbol, który się w jaju urzeczywistnia i który odnosi się nie tyle do narodzenia, ile do od-rodzenia powtarzającego się według kosmogonicznego wzoru. W przeciwnym wypadku trudno byłoby zrozumieć, dlaczego tak ważną rolę odgrywają jaja w obchodach noworocznych lub w święta zmarłych” pisze Eliade.

Antropolodzy wykazują, że istnieją więzy pomiędzy kultem zmarłych a początkiem roku. Wtedy to, gdy świat na nowo się tworzy (Nowy Rok), zmarli pragną powrócić do życia. Podobnie jak w czasie indyjskiego święta ku czci roślinności, Holi, które jest równocześnie świętem zmarłych, gdy zapalano ogniska, do których wrzucano figurki: męską i żeńską - Kamadewy i Rati. Razem z pierwszą figurką wrzucano do ognia jajko lub kurę. Święto to miało symbolizować śmierć i zmartwychwstanie Kamadewy i Rati.

Jajo potwierdza tu i zapewnia zmartwychwstanie, które nie jest narodzeniem, lecz „powrotem" i „powtórzeniem" (Eliade). Również odkryte na początku XX wieku grobowce w Rosji i w Szwecji, w których znaleziono gliniane jaja, wskazują , że były one emblematami nieśmiertelności. Podobnie w przypadku beockich grobowców, gdzie znaleziono posążki Dionizosa trzymającego jajka.

W Europie jajo odgrywało istotną role w rytuałach rolniczych. „Dla zapewnienia wzrostu ziarna chłop fiński trzyma w kieszeni jajko, jak długo trwają zasiewy, albo chowa jajo do bruzdy. Estończycy spożywają jajka w czasie orki, aby „nabrać sił", a Szwedzi rzucają jajka na zaorane pola. Przy siewie lnu Niemcy dorzucają niekiedy jajka lub składają je na roli, albo też spożywają jajka w czasie siewu.

U Niemców również zauważono zwyczaj ukrywania w zaoranej roli jaj wielkanocnych poświęconych w kościele. Czeremisi i Wotiacy przed rozpoczęciem siewu rzucają jajka do góry; w innych wypadkach zakopują jajka w ziemi zaoranej jako ofiarę ku czci matki-ziemi. Jajko stanowi jednocześnie ofiarę dla bóstw chtonicznych i ofiarę bieżącą w kulcie zmarłych".

W każdym z powyższych przykładów jajo zapewnia możliwość powtórzenia pierwotnego aktu, tzn. stworzenia, albowiem „jajko związane z jakimkolwiek mitem bądź rytuałem zawsze zachowuje swoje zasadnicze znaczenie: zapewnia powtórzenie aktu stworzenia, który dał in illo tempore życie istotom żywym”

Na podstawie:
Mircea Eliade "Traktat o historii religii" Książka i Wiedza, Warszawa 1966