Czy religię poprzedziła magia?

Andrzej Wierciński, antropolog i religioznawca głosi, iż „magię można określić jako zbiór czynności obrzędowych skierowanych ku nadnaturalnej, ożywionej i tajemniczej stronie rzeczywistości, oraz zmierzających, poprzez instrumentalne oddziaływania na nią, do wymuszenia zajścia pożądanej zmiany w otoczeniu”.

Określenia słownikowe
Przekonania magiczne, które uzasadniają czynności magiczne opierają się na kilku głównych twierdzeniach. Obrzędy magiczne zakładają, że podobne powoduje podobne, co oznacza, że rzeczy, które pozostawały kiedyś w styczności ze sobą, nadal działają na siebie nawet wtedy, gdy kontakt fizyczny przestał istnieć. Magia uznaje też, że rzecz pozostająca w bezpośredniej styczności z inną rzeczą przekazuje tej drugiej swe właściwości, o ile jest od niej mocniejsza. Magia opiera się także na przekonaniu, że część może reprezentować całość oraz na tym, Że odpowiednio użyte znaki symboliczne mają moc przetwarzania, a nawet wytwarzania rzeczy w świecie.

Na podstawie powyższych sformułowań można więc określić za A. Wiercińskim różnice między magią a religią. W przeciwieństwie więc do religii magia jako taka nigdy nie wytworzyła własnego modelu świata, z którego konsekwentnie wynikałyby jej obrzędy. Magia nie wykazywała też ambicji umoralnienia człowieka, lecz posługiwała się najwyżej zakazami i nakazami tabu. W magii również zdecydowanie przeważało nastawienie praktyczne, a jej funkcjonariusze byli manipulatorami mocy pozaludzkiej. Wreszcie, obrzędy magii odbywają się zwykle w ukryciu, a przekaz wiedzy magicznej odbywa się zawsze ezoterycznie i w ramach indywidualnej inicjacji.

Badania nad religią
W badaniach nad religią, poza podejściem fenomenologicznym, M.Eliade wyróżnia cztery podejścia: socjologiczne (E.Durkheim), etnologiczne (W.Schmidt), psychologiczne (S.Freud, C.G.Jung) i historyczne (R.Pettazzoni). Istotne jest, jak zauważa M.Eliade, że poza R.Pettazzonim Żaden z wymienionych uczonych nie był historykiem religii. Ich teorie jednak miały odegrać poważną rolę w życiu kulturalnym, a przedstawione przez nich interpretacje religii wciąz cieszą się niejakim prestiżem wśród niespecjalistów. Z kolei podejście fenomenologiczne w analizie religii, które reprezentuje M.Eliade, dąży do wzajemnego przyporządkowania rzeczowo pokrewnych zjawisk religijnych. Fenomenologia religii ujmuje bogactwo poszczególnych zjawisk religijnych, które dają się porównać pod względem formalnym lub intencjonalnym. Celem porównania jest zrozumienie zjawisk religijnych, ujęcie ich istoty, nie jest natomiast celem ich wartościowanie.

Wybrane i pokrótce opisane nurty badań nad religią, w kontekście jej stosunku do magii, skonfrontowane zostaną z podejściem fenomenologicznym, co doprowadzi do wniosku, iż nie można mówić o istnieniu prereligijnego okresu w dziejach ludzkości, w którym panowałaby jedynie magia.

Pochodzenie religii
Animizm to określenie teorii o pochodzeniu religii sformułowanej prze E.B.Taylora. Opiera się ona na dwóch założeniach. Po pierwsze, Że kultura ludzka od czasów epoki kamiennej rozwijała się liniowo. Po drugie, Że stosunki charakterystyczne dla epoki kamiennej można odnaleźć w społecznościach plemiennych, które pozostają na najniższym szczeblu rozwoju. Tę paleolityczną religię nazwał E.B.Taylor animizmem. Religia ta byłaby wiarą w istoty duchowe, która miała rozwinąć się od wiary w dusze zmarłych, a poprzez wiarę także w inne duchy – do wiary politeistycznej, a w końcu do monoteizmu.

Powstanie animizmu E.B.Taylor tłumaczy doświadczeniem ludzi śpiących, którzy w marzenia sennych zdają się przebywać gdzie indziej. Na podstawie tego faktu człowiek uformował sobie ideę duszy odłączonej od ciała i za jej pomocą tłumaczył sobie świat.

W 1910 roku R.R.Marrett ogłosił artykuł, w którym próbował dowieść, Że pierwszą fazą religii nie była powszechna wiara w dusze, ale uczucie grozy i zdziwienia, jakie wzbudza spotkanie z bezosobową siłą (mana). Pojęcie mana spotkało się z krytyką miarodajnych etnologów, ale wciąż w wielu kręgach
naukowych uważa się, Że mana stanowi pierwotną fazę religii. Dla Melanezyjczyków mana jest siłą tajemniczą i czynną, którą posiadają niektórzy ludzie oraz z zasady dusze zmarłych i wszystkie duchy.

Wielki akt stworzenia kosmosu był możliwy tylko dzięki mana bóstwa, naczelnik klanu posiada też mana, Anglicy podbili Maorysów, gdyż ich mana było silniejsze, liturgia chrześcijańskiego misjonarza posiada doskonalsze mana od obrządków lokalnych. Przedmioty i ludzie posiadają mana, ponieważ otrzymali je od wyższych istot, ponieważ partycypują w sposób mistyczny w sacrum i posiadają je o tyle, o ile w nim partycypują.