Krótka historia voodoo

Od Dahomeju do Hispanioli

W odróżnieniu na przykład od buddyzmu czy chrześ­cijaństwa voodoo nie zna do dziś ani pism kanonicznych, ani dogmatów, ani nawet stałych obrzędów i hierarchii. Co należy pod pojęciem „kult voodoo" rozumieć, czym różni się on z jednej strony od swych duchowych korze­ni (zwłaszcza od afrykańskich kultów wodunów), gdzie z drugiej strony przebiega na przykład granica między voodoo jako religią a magią voodoo — na wszystkie te istotne pytania nie otrzymamy od owego kultu żadnej odpowiedzi albo też będą one w najwyższym stopniu sprzeczne; również bowiem jakaś oficjalna historiografia religii jest temu kultowi obca.                

Dlatego w poświęconym kultowi voodoo piśmienni­ctwie istnieje do dziś znaczny zamęt pojęciowy. Już mię­dzy autochtonicznymi kultami wodunów w Afryce a voo-doo haitańskim częstokroć nie widzi się żadnej różnicy albo też widzi się ją tylko niedokładnie, co wydaje mi się całkowitym nieporozumieniem. Religie dzisiejszego Beninu i haitański kult voodoo mają wprawdzie szereg wspólnych zwyczajów obrzędowych, pojęć i rekwizy­tów, jednakże oba kulty różnią się od siebie co najmniej tak bardzo, jak religie żydowska i chrześcijańska.

Z drugiej strony od kilku lat nie dostrzega się też należycie różnicy między voodoo a hoodoo. Tymcza­sem w przypadku dzisiejszego hoodoo, występującego zwłaszcza w południowych stanach USA, nie mamy do czynienia z żadnym duchowym kultem, lecz jedy­nie z mieszaniną magicznych wierzeń i zachowań, które przybyły do Ameryki Północnej z przodkami dzisiejszych Afroamerykanów - częściowo wprost z Afryki, a częś­ciowo także z Haiti. W nurcie New Age oraz afroamerykańskich ruchów „Back to the roots" hoodoo cieszy się od pewnego czasu, szczególnie w regionie Nowego Orleanu, rosnącą popularnością. Nie jest to jednak religia z bóstwami i kosmogonią, kapłanami, obrzędami i cere­moniami, lecz luźny zbiór praktyk i przepisów, służących głównie magicznej manipulacji ludźmi i rzeczami.

  Dominik Schwarz / CC 3.0 Fetysze na ołtarzu voodoo w Beninie W niniejszym rozdziale, przedstawiającym w ogól­nych zarysach historię powstania kultu voodoo, zajmuję się wyłącznie voodoo haitańskim; autochtoniczne afry­kańskie kulty wodunów zostają uwzględnione tylko o tyle, o ile haitańskie voodoo adaptowało pewne fragmenty ich panteonu i zwyczajów.

Źródła: kult wodunów w Dahomeju

Zanim europejskie mocarstwa kolonialne zaczęły w XVI wieku wywozić dziesiątki tysięcy Afrykanów z „wybrzeża niewolników" dzisiejszego Beninu do tak zwanego Nowego Świata, kult wodunów ograniczał się zasadniczo do afrykańskich królestw Dahomeju i Joruby. Słowo wodun, od którego wywodzi się haitańskie voodoo, pochodzi z języka afrykańskiego plemienia Fon, którym jeszcze dzisiaj mówi się w Beninie. Wodun znaczy „bó­stwo", „bożek", przy czym zawsze pobrzmiewa w tym ko­notacja, że chodzi o istoty groźne, mocarne, tajemnicze.

W autochtonicznych kultach plemienia Fon cześć od­dawana bóstwom i przodkom była jeszcze z sobą ściśle powiązana. Każdy ród, każda wieś czy księstwo czciły własnych wodunów, którzy zapewniali im ochronę i pre­stiż i posiadali tak samo czcigodne rodowody jak klany i dynastie władców. W ramach skomplikowanych cere­monii, które początkowo obejmowały ofiary nie tylko z kóz i kur, lecz także z ludzi, groźne bóstwa były przy­woływane i błagane o opiekę przez kapłanów zwanych huno - w formie żeńskiej hunsi. Już wtedy było rzeczą zwykłą, że przywoływany wodun objawiał się, obejmu­jąc w posiadanie kapłana czy któregoś wtajemniczonego sługę świątynnego. Samo dzisiaj jeszcze występujące w voodoo wyobrażenie, że bóstwo „dosiada" nawiedzo­nego jako swego „konia", pochodzi z dawnej kultury Da­homeju.

Najwyższe bóstwo kultów wodunów nosi imię Mawu--Lisa i jest, podobnie jak wiele pierwotnych bóstw, płci androginicznej. Wizerunki przedstawiają Mawu-Lisa ja­ko istotę o dwóch obliczach lub jako nierozdzielne bliź­nięta. Kult boskich bliźniąt (Marassa), który zarówno w autochtonicznych kultach wodunów Beninu, jak i w haitańskim voodoo odgrywa do dziś znaczną rolę, wy­wodzi się od tego właśnie bóstwa czasów pierwotnych.

Podobnie jak cała dawna kultura Dahomeju, również ówczesny kult wodunów nosił znamię arystokratycznej wytworności. Wybitną rolę odgrywał wśród bogów Fa, bóstwo losu. Za pomocą niezwykle skomplikowanej wy­roczni, dokonywanej przy użyciu orzechów kokosowych, starano się odgadnąć zrządzenia tego boga. W podobnie wielowarstwowych ceremoniach i rytuałach oddawano cześć wielkiemu bogu węży Damballi czy bóstwu progu Legbie, pośrednikowi między światem duchów i świa­tem ludzi.