Literatura arabska

Ze względu na bogactwo literatury arabskiej (al-adab al-arabi) istnieją różne sposoby jej określania. Z jednej strony zalicza się do niej wszystkie dzieła literackie stworzone w języku arabskim, nawet przez autorów niearabskiego pochodzenia.

Według innych kryteriów twórczość ta obejmuje tylko dzieła arabskich autorów, niezależnie od języka, w jakim tworzyli. Najogólniej jednak za rozwiniętą literaturę arabską uznaje się tę, która została napisana w klasycznym i literackim języku arabskim oraz powstała na przełomie VI i VII w. w Arabii, a następnie rozwinęła się na terenach zdobytych przez Arabów. W historii arabskiej twórczości literackiej wyróżnia się cztery zasadnicze okresy: literaturę klasyczną (od VI do XIII w.), zanikanie literatury (do XVIII w.) oraz literaturę nowożytną i współczesną... Pierwszy okres, tzw. klasycznej literatury arabskiej, obejmował kilka etapów, które pokrywają się z rozwojem politycznym islamskiego imperium. Etapy te można określić jako: przedislamski (do początku VII w.), wczesnoislamsko-umajjadzki (do połowy VIII w.) oraz abbasydzki (do XIII w.).

Z okresu przedislamskiego, który został nazwany dżahilijja, zachowało się niewiele dzieł. Za najwcześniejsze formy arabskiej literatury uznaje się przedislamską prozę beduińską, która rozwijała się w ścisłej łączności z muzyką. W kontekście walk legionów rzymskich (ok. 350 r.) pojawiają się pieśni, które Arabowie zwykli śpiewać podczas spotkań przy wodopojach. Z IV w. pochodzą również pojedyncze wersety i zaklęcia, które zawierają elementy poetyckie. Większość z nich przekazywano ustnie, do tego stopnia, że – mimo iż powstały pod koniec IV lub w V w. – zostały spisane znacznie później. Zebrano je w tzw. dywany. Szczególne miejsce zajęła poezja liryczna. Jej najstarsze zabytki ukazały się w tradycyjnej formie zwanej kasydą, czyli poemacie monorymicznym podobnym do ody, podzielonym na ściśle ustalone kompozycyjnie części, którego treść była najczęściej przesadnie pochwalna (panegiryczna). Szczególnie znane były: poezja miłosna, ody żałobne i poematy pochwalne. Do najsłynniejszych przedstawicieli tej epoki należy Imru al-Kajs (zm. ok. 540 r.). Wśród prozy na uwagę zasługują opowiadania pt. „Dni Arabów”, które traktują o najważniejszych bitwach między rywalizującymi ze sobą plemionami beduińskimi.

W okresie wczesnoislamskim i umajjadzkim powstało najcenniejsze dzieło literatury arabskiej – Koran, który wywarł ogromny wpływ na rozwój języka arabskiego oraz nauk filologicznych. Mimo iż w czasach kalifów umajjadzkich dominowała poezja, zwłaszcza panegiryczna, pojawia się nowy gatunek poetycki, tzw. poezja miłosna, która zerwała z tradycyjną formą kasydy. Popularna staje się także poezja religijno-polityczna tworzona przede wszystkim przez szyitów.

Na okres panowania Abbasydów przypada złoty wiek literatury arabskiej, obejmujący lata 750–1055. W związku ze zmianami kulturalno-społecznymi, na które wielki wpływ miała nauka i filozofia grecka oraz kultura perska, nastąpił ogromny rozwój literatury arabskiej zarówno na arabskim Wschodzie, jak również w arabskiej Hiszpanii. Pojawiła się nowa tematyka i nowe formy, a także nowe gatunki poetyckie. W odpowiedzi na poezję beduińską pojawił się w poezji tzw. modernizm, który z kolei doprowadził do powstania neoklasyków. Na uwagę z tego okresu zasługuje poezja andaluzyjska, która nawiązywała do tematyki wschodniej, ale była bogatsza w treść. Dominowała w niej poezja skupiająca się na miłości rycerskiej i dwornej. W okresie abbasydzkim rozpowszechniła się również proza literacka, mająca na celu uczyć i bawić. Poza tym powstały dzieła dotyczące retoryki i krytyki literackiej oraz prozy artystycznej i piśmiennictwa naukowego. Jednocześnie rozwijała się zdobywająca na popularności historiografia i literatura geograficzno-podróżnicza oraz filozoficzno-religijna. Silny stał się w literaturze również nurt mistyczny.

Od XI w. rozpoczyna się stopniowy schyłek literatury. Na Wschodzie przyczynili się do tego Turcy Seldżuccy, a na Zachodzie Berberzy, którzy bardziej byli zainteresowani zdobywaniem władzy i oczyszczeniem religii z obcych wpływów niż tworzeniem i rozwijaniem literatury pięknej. W tym procesie schyłkowym pojawiają się jeszcze dwa centra, gdzie pielęgnowano literaturę klasyczną. Jedno tworzyli Mamelucy w Egipcie i Syrii, a drugie Nasrydzi w Granadzie, będący ostatnią dynastią arabską w Hiszpanii. Do klasyki tego okresu należy zbiór opowieści Kalila i Dimna, które z perskiego na arabski przełożył i uzupełnił Ibn Al-Mukaffa. Słynny zbiór baśni pt. „Księga tysiąca i jednej nocy” nie należał początkowo do kanonu literatury arabskiej. Dopiero dzięki popularności, jaką dzieło zdobyło w Europie, włączono je do klasyki. Poza tym cechą charakterystyczną tego okresu jest nade wszystko bogata twórczość encyklopedyczna.

Okres między XVI a XIX w. uznaje się powszechnie za tzw. „martwe wieki literatury arabskiej”. Odrodzenie tej literatury nastąpiło wraz z arabskim ożywieniem kulturowym na początku XIX w. W twórczości arabskiej pojawia się tzw. nahda. Zwłaszcza na terenach dzisiejszego Libanu, Syrii i Egiptu rozwija się nowa literatura, która czerpie inspiracje z literatury europejskiej, przy jednoczesnym nawiązaniu do rodzimej tradycji. Do nowych rodzajów i gatunków literackich tego okresu zalicza się nowelę, powieść, dramat i poezję nowoczesną. Współcześnie literatura arabska rozwija się we wszystkich regionach, w których używa się literackiego i klasycznego języka arabskiego.

Cykl Wobec Islamu emitowany jest w Radiu Watykańskim.