Hinduizm

Sanatanadharma - indyjski odpowiednik europejskiego pojęcia „religii"

Termin „religia" pochodzi od słowa łacińskiego religare - „znowu łączyć", czyli przywracać utracone więzy; często wiara w Boga ma być czynnikiem przywracającym przerwany związek. I już tu się pojawia pierwszy problem, czy można używać słowa „religia", słowa obarczonego określonym kontekstem kulturowym, do systemu, do tradycji, która nie przyjmuje Boga Stworzyciela? W ortodoksyjnej tradycji indyjskiej terminem odpowiadającym europejskiemu pojęciu „religii" jest „sanatanadharma" (san ~tanadharma)4 - „odwieczna dharma". Kiedy spytamy się dzisiaj przeciętnego hindusa, i to niezależnie od tego czy składa on cześć Śiwie, Wisznu czy Ganeśi, jakiego jest wyznania, to zazwyczaj odpowie, iż jest „sanatanin", to znaczy wyznawcą odwiecznej dharmy.
Słowo „dharma" (dharma) pochodzi od rdzenia dh®. Dh®obejmuje sobą całą gamę znaczeń, takich jak: trzymać, dzierżyć, nieść, dźwigać, podtrzymywać, zatrzymywać, utrzymywać, a zatem: posiadać, używać, wykorzystywać. Są to podstawowe znaczenie rdzenia dh®, ale z bardzo nawet pobieżnej analizy widać, iż mogą one być bazą dla słów denotujących coś, co utrzymuje, podtrzymuje, a równocześnie zatrzymuje i hamuje. Zatem „dharma" w tradycji indyjskiej jest bardzo wieloznacznym pojęciem, kluczowym zarówno w porządku metafizycznym, etycznym, jak i społecznym. Ogólnie odnosi się do zasady normatywnej, w porządku metafizycznym określa podłoże danego zjawiska, w porządku etycznym - wartość o walorze pozytywnym, w porządku społecznym - powinność wyznaczającą i oznaczającą miejsce oraz rolę w szerszej strukturze. I w tym wypadku najczęstsze interpretacje słowa „dharma" to: podstawowy element rzeczywistości, zwyczaj, praktyka, obowiązek, prawo, natura rzeczy, sprawiedliwość, cnota, a zatem wszystko, co występuje pod pojęciami: etyka, religia, zespół obowiązków moralnych.
Najbardziej rozpowszechnionym rozumieniem pojęcia „dharma" w hinduizmie jest powinność, zespół szczególnych obowiązków, jakie ma do wypełnienia przedstawiciel poszczególnej warny, którejś z hierarchicznie uszeregowanych grup społecznych. W tym znaczeniu dharma jest zatem zespołem praw i obowiązków przynależnych nie całej społeczności, ale dosyć precyzyjnie zdefiniowanej grupie. W tym kontekście pojawia się termin „swadharma" (svadharma) - „swoja, własna powinność", rozumiany jako zespół obowiązków najistotniejszych dla danej grupy. I znów sam termin „dharma", mający być odpowiednikiem pojęcia „religia", zamiast zakreślać granice pewnego spójnego, w miarę jednolitego obrazu świata, odsyła nas do jego różnego rozumienia przez różne grupy społeczne.

Pojawia się też nieco inne znaczenie tego terminu. W ramach tak zwanych „puruszartha" (puruy~rtha)s - „celów życia człowieka" dharma jest trzecim hierarchicznie zorientowanym celem, trzecim etapem, czy może bardziej motorem, postępowania każdego człowieka. Niższe cele to: „kama" (k~ma - pragnienie) oraz „artha" (artha - dążenie do osiągania różnego rodzaju dóbr, nie tylko materialnych). Wyżej od dharmy jest tylko „moksza" (mokya), rozumiana jako dążenie do ostatecznego opuszczenia sansary, czyli do wyzwolenia. Należy tu jednak wyraźnie zaznaczyć, iż w tym kontekście dharma oznacza postępowanie w sposób etyczny, moralny. Zatem nawet w tych dwóch grupach znaczeniowych pojęcia „dharma" widać zarówno jego szczególny, związany z daną warną, jak i powszechny charakter. Lecz już w pełni uniwersalne rozumienie tkwi w pojęciu san ~tanadharma - powszechnego prawa gwarantującego nie tylko porządek czy hierarchię pomiędzy poszczególnymi działaniami, ale także odpowiedzialnego za funkcjonowanie całego świata. Z samych tych znaczeń wynika, iż pojęcie religii w Indiach, już z samej nazwy, związane jest z systemem społecznym oraz z prawami, które ten układ porządkują i podtrzymują. Zatem chociaż „dharma" - co przekładamy na termin „religia" - związana jest z porządkiem świata przedstawionego, to przestrzeganie jej umożliwia przejście do transcendentalnej rzeczywistości - moksza {mokya), nirwana (nirv~óa). Nakierowana jest na świat „tam", ale dotyczy tego, co jest „tutaj". Istnieją różne koncepcje na temat „funkcjonowania" religii. Jedni badacze, jak na przykład Emil Durkheim, wyrażają pogląd, że system religijny może być hetero-nomiczny w tym znaczeniu, że kodyfikuje inny system, na przykład system stosunków społecznych. Inni, jak na przykład Claude LeviStrauss, traktują system religijny jako autonomiczny w stosunku do systemu społecznego. W tym kontekście można powiedzieć, że hinduizm jest systemem par exellance heteronomicznym. Kodyfikuje nie tylko system stosunków społecznych, ale odwołuje się do pojęcia wspólnoty, co współcześnie będzie się odnosiło do pojęcia narodu. Należy tu zwrócić uwagę na jeszcze jedną specyfikę hinduizmu. Hindusem, w znaczeniu ortodoksyjnym, trzeba się urodzić w danej kaście, w danej rodzinie, w danym miejscu geograficznym. Dlatego wśród badaczy pojawiały się określenia hinduizmu jako religii etnicznej.