Hinduizm

Pochodzenie słowa „hinduizm"

Po tym wstępnym zakreśleniu, co jest rozumiane w Indiach przez religię, przyjrzyjmy się teraz samemu pojęciu „hinduizm". Choć będziemy omawiać tradycję sięgającą połowy drugiego tysiąclecia przed naszą erą i nazywaną współcześnie hinduizmem, to sam termin jest znacznie, znacznie młodszy. „Hinduizm" pochodzi od indoaryjskiego słowa oznaczającego morze (sindhu), stosowanego również do nazwania rzeki Indus. Terminu tego używali Persowie na oznaczenie terenów na wschód od rzeki Indus, modyfikując je do postaci hind. W takiej formie wszedł do leksyki greki i łaciny, i w postaci „india" termin ten odnosił się do obszarów poza Indusem. Zatem pierwotnie miał konotacje głównie geograficzne. Przybyli na początku drugiego tysiąclecia do Indii muzułmanie zaczęli terminem „hindu" określać tych Azjatów, którzy nie przeszli na islam i dopiero wtedy zaczęto używać go w kontekście wyznawanej wiary. W XIX wieku kolonizatorzy brytyjscy zaczęli stosować słowo „hinduizm" na określenie systemu religijnego, obejmującego wierzenia i praktyki religijne tych narodów indyjskich, które nie należały do żadnych innych, nazwanych już religii, takich jak islam, chrześcijaństwo czy dżainizm. Słowo „hindu" zostało włączone do leksykonu indyjskiego i podchwycone przez samych Indusów, pragnących stworzyć dla siebie odpowiednik wyraźnie monolitycznego chrześcijaństwa kolonizatorów. Prawdopodobnie to brytyjski spis ludności6, ze swymi jasno określonymi kategoriami przynależności religijnej, przyczynił się do rozpowszechnienia słowa „hindu" jako najbardziej popularnego panindyjskiego terminu oznaczającego tożsamość religijną7. Zatem, jak widzimy, sam termin „hinduizm", używany dziś w sposób bardziej intuicyjny niż precyzyjny, jest bardzo młody, choć dotyczy zjawiska o wiele starszego. Należy zwrócić również uwagę na to, iż został sformułowany pod wpływem innej niż rodzima tradycja, dlatego też pewne składające się na niego zjawiska mogą się wymykać dokładnemu opisowi, dokonywanemu w języku europejskich kategorii.

W ramach szeroko rozumianego hinduizmu można wyróżnić jedną panindyjskątradycję ortodoksyjną, przekazywaną w sanskrycie głównie przez członków klasy bramińskiej (braminizm stanowi jądro hinduizmu). Tradycja ta skupiała się wokół tekstów wedyjskich, zwanych również śruti (pruti - „to, co usłyszane", teksty będące odpowiednikiem Objawienia). Do owego kanonu, będącego głównym punktem odniesienia, dołączono później teksty smriti (sm®ti - „to, co zapamiętane", można tu wskazać na mniej czy bardziej ustalonych autorów; do tej grupy zalicza się: eposy, śastry, dharmasutry i grihjasutry)8 oraz wykładnie filozoficznych szkół wedanty. W ramach praktyki bramińskiej nacisk stawia się na ofiarę, która jest uprzywilejowanym sposobem sprawowania rytuału, wzorem dla wszystkich kolejnych przejawów indyjskiego rytualizmu. Odwołanie się do tak pojętego rytuału ofiarnego, staje się głównym kryterium ortodoksji. Należy tu już w tym miejscu zwrócić uwagę na jedną bardzo istotną kwestię: przy tak szerokim zestawie tekstów, wśród których dodatkowo jeszcze można wskazać rozbieżne teorie, niemożliwe było skonstruowanie sztywnego, precyzyjnego teoretycznego wzorca ortodoksyjnego. W związku z tym, bardziej znaczące stało się odwołanie do praktyki rytualnej, która, jak uważano, stanowiła główny punkt odniesienia dla tych tekstów. Dlatego kryterium ortopraksji traktowano o wiele bardziej rygorystycznie niż kryterium ortodoksji, choć jak zobaczymy później, również tu często najstarsze tradycje będzie się interpretować w sposób elastyczny.

Tradycja filozoficzno-religijna żywych systemów, jakimi po dzień dzisiejszy są ortodoksyjne szkoły braminizmu, odwołuje się w swych początkach do zbioru tekstów, stanowiącego jedno z najstarszych świadectw kultury Indoeuropejczyków. Wiele fragmentów tego zbioru towarzyszyło prawdopodobnie Arjom w ich długiej wędrówce9, by już na terenie Indii ulec kodyfikacji w znanej nam dzisiaj formie. Trudno nawet precyzyjnie używać dla tego zbioru nazwy - „literatura", gdyż sam termin jest związany ze słowem pisanym, zaś najstarsze teksty indyjskie przez wiele setek lat były przekazywane w tradycji ustnej, a dopiero później zostały spisane. Traktowano je jako najświętsze objawione teksty, które przez wieszczów - „riszich" {®yi) nie zostały napisane, lecz jak uważano „zobaczone", „usłyszane", stąd nazwa „śruti" {prut!) - „to, co usłyszane". „Śruti" odnosi się do kanonu literatury objawionej. Według tradycji teksty te są apauraszeja (apanrayeya), to znaczy że ich autorem nie był człowiek, zatem przekaz w nich zawarty j est z założenia bezbłędny, nieomylny, nikt nie ma prawa w najmniejszym nawet stopniu naruszać czy w ogóle zmieniać jakichkolwiek treści. Należy je przechowywać i przekazywać z czcią należną tekstom świętym. Rangę takich tekstów przypisywano w Indiach i przypisuje się po dziś dzień Wedom, bardzo obszernemu zbiorowi hymnów i sekwencji następujących po sobie komentarzy i przypisów.

Przyjęcie kanonu wedyjskiego za w pełni ukształtowany jest w dużym stopniu umowne. Wiąże się to, jak już zostało powiedziane, z bardzo wątpliwym datowaniem, ale też, a może przede wszystkim z faktem, że zarówno najstarsze teksty, jak i te, które pojawiły się później w Indiach, bardzo długo żyły w tradycji ustnej, nim przybrały w miarę ustaloną postać. Ale nawet ich skodyfikowanie i zapis nie przerwały żywego przekazu. To samo będzie dotyczyć wszystkich tych tekstów, które zostaną omówione; ustalenie chronologii nie tylko poszczególnych tytułów, ale całych grup tekstów jest umowne. Należy pamiętać, że pojawienie się nowego zjawiska, które zaowocuje przejawieniem się kolejnej formy hinduizmu, odwołującej się bardziej do tych, a nie innych ksiąg, nie oznacza zaniku wcześniejszej fazy czy zjawiska. I tak, choć przyjmuje się, że filozoficzne szkoły bramińskie, które w dużej mierze wpływały na rozważania modeli postaw religijnych w hinduizmie, odwołują się do pewnych spekulacji zawartych już w tekstach Objawienia, to jednak datuje się okres ich skodyfikowa-nia na czasy po eposach i innych nurtach, które się bądź do eposów, bądź do tych grup tekstów odwołują, co jeszcze bardziej pogłębia niemożność ich jednoznacznego datowania.

Literatura, która wywarła wielki wpływ nie tylko na kształtowanie się postaw religijnych, ale i na praktykę życia codziennego mieszkańców Indii, została zebrana w formie wielu grup tekstów, wśród których wyróżniają się dwa wielkie eposy: Mahabharata i Ramajana. Przynależą one do tak zwanej Tradycji - smriti (sm®ti) - dokładnie znaczy to: „to, co zapamiętane". Mahabharata powstawała od przełomu IV i III wieku p.n.e. do IV wieku n.e., a Ramajana pomiędzy II wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e. Są to olbrzymie zbiory, które narastały w miarę przekazu, powtarzania, opowieści. Sama Mahabharata składa się z osiemnastu tomów, każdy z nich swą objętością odpowiada mniej więcej epopejom Homera. Do głównego wątku epickiego (który zostanie przedstawiony w odpowiednim rozdziale) dokładano dodatkowe przypowieści i komentarze. Tak więc różne jej partie, siłą rzeczy, są mniej lub bardziej znaczące, a niektóre z nich, choć formalnie przynależą do Tradycji - smri-ti, cieszą się takim uznaniem jak teksty święte, przynależne do Objawienia - śruti. Ramajana jest bardziej zwarta i objętościowo, i treściowo.

Okres eposów odgrywa niezwykle doniosłą rolę w rozwoju tych form myśli indyjskiej, które zarówno w postaci teoretycznej, jak i praktycznej, tworzą podwaliny pod nurty teistyczne. To głównie w eposach odnajdywać będziemy wzorce postaw religijnych w sposób bardzo sugestywny oddziaływujące na mieszkańców Indii aż po dziś dzień. Często przyjmuje się, iż to właśnie w okresie eposów wykształciło się zjawisko, które obecnie intuicyjnie nazywamy hinduizmem. Pewnym uzupełnieniem eposów jest grupa tekstów zwanych pu-ranami (pur~óa) - starożytnymi tekstami. Powstawały one w tradycji ustnej przez wiele wieków, by przybrać w miarę ostateczny kształt w V wieku n.e. Pełniej niż wcześniejsze teksty wyrażają one zarysowany w eposach światopogląd teistyczny. Osobną grupą tekstów, jak wszystkie ważne księgi w Indiach uważanych za starożytne, są dzieła stanowiące teoretyczny wykład różnych praktyk tantrycznych; datuje się je na pierwsze wieki naszej ery.

Z punktu widzenia wielkich teoretycznych syntez myśli indyjskiej, cała grupa powyżej wymienionych tekstów należy do tak zwanego okresu przedsystemowego. Termin „system", w tym ujęciu, odnosi się do darśan, które są odpowiednikiem europejskich szkół filozoficznych. Możemy mówić jedynie o odpowiednikach, gdyż tak naprawdę żaden z tych systemów nie jest stricte filozoficzny, lecz rozpatruje również zagadnienia nazywane przez nas religijnymi; podobnie (choć może dochodzić tu do różnego rozłożenia akcentów) jest z tekstami, które zdefiniowalibyśmy jako religijne - one też, poza rozważaniami, które nazwalibyśmy „teologicznymi", mają ambicje przedstawić spekulatywne podstawy swoich rozstrzygnięć. I dlatego przy omawianiu fenomenu religijnego jakim jest hinduizm, nie możemy pominąć choćby bardzo zewnętrznej charakterystyki poszczególnych darśan.
Po nakreśleniu, do jakich zbiorów tekstów będziemy się odwoływać przy omawianiu tradycji hinduskich, przyjrzyjmy się tym ideom i poglądom, które wyznaczają specyfikę indyjskiego światopoglądu.