Sztuka islamu

Sztuka islamu
posłuchaj audycji ks. dr Adama Wąsa SVD nagranej dla Radia Watykańskiego

Przepisy religijne spowodowały, że w kulturze arabskiej nie istnieje malarstwo i rzeźba. Późniejsze próby obejścia zakazów religijnych przyczyniły się natomiast do rozwoju architektury i związanej z nią sztuk zdobniczych, ornamentyki, arabeski, stylizowanego pisma arabskiego i motywów roślinnych. W architekturze natomiast na pierwsze miejsce wysuwa się meczet oraz pałace i mauzolea.

Cechą charakterystyczną sztuki islamskiej jest wykorzystanie elementów, które występują w różnorodności etnicznej i kulturowej podbitych terenów i narodów oraz próba nadania im znamion jednorodności. Kolejną cechą tej sztuki jest regionalizm stanowiący syntezę miejscowych tradycji i elementów wniesionych przez nowych władców. W tym względzie w sztuce islamskiej można wyróżnić kilka etapów, związanych z okresem panujących dynastii. W świecie arabskim jest to sztuka epoki: Umajjadów (661-750), Abbasydów (750-1258), Fatymidów (X-XII w.), Ajjubidów (1171-1250) i Mameluków (1250-1517) oraz sztuka arabska w Hiszpanii i w Maghrebie (czyli arabskim Zachodzie), którą ogólnie – choć nie do końca precyzyjnie – przyjęto nazywać mauretańską. Natomiast poza obszarem świata arabskiego należy wymienić sztukę perską (irańską) za Timurydów i Safawidów (XTV-XVII w.), sztukę osmańsko-turecką oraz sztukę muzuł­mańską w Indiach.

W świecie arabskim muzułmanie łączyli elementy tradycji artystycznych, jakie zastali na zajętych przez siebie obszarach. Na przykład za panowania Umajjadów stosowano techniki i elementy grecko-rzymskie, bizantyńskie, perskie, mezopotamskie, koptyjskie i wizygockie. Dla stworzenia własnej sztuki Umajjadzi wykorzystywali doświadczenia artystów i rzemieślników miejscowych. Ich osiągnięcia połączone z wymogami islamu pozwoliły Arabom na kontynuację wielu rodzajów dawnej sztuki, nadając jej jednak muzułmański charakter.

W pierwszych pięciu wiekach ery islamskiej budowano meczety, pałace i zamki czerpiąc przede wszystkim z architektonicznych wzorów chrześcijańskich i perskich. Szczególnie znane są pałacyki „pustynne", czyli sezonowe rezydencje kalifów. Malowidła na ścianach niektórych z nich świadczą o tym, że kalifowie nie przejmowali się zbytnio przepisami religijnymi.

Abbasydzi – zwłaszcza panujący na przełomie VIII i IX Harun ar-Raszid i jego syn Al-Mamun – doprowadzili kulturę arabską do największej świetności. Organizacja życia politycznego i życie kulturalne za panowania Abbasydów pozo­stawały pod silnymi wpływami perskimi. W pierwszym wieku kali­fatu abbasydzkiego budowano wielkie miasta, czego największymi przykładami są Bagdad i Samarra.

Sztuka fatymidzka była również syntezą sztuki umajjadzkiej w Hiszpanii oraz tradycji artystycznych poprzedniej dynastii panującej w Egipcie, Tulunidów. Poza tym widoczne są wpływy syryjskie i perskie. Nie bez znaczenia były też wpływy świata chrześcijańskiego. Założony w 969 roku Kair mógł konkurować pod względem kultury z Bagdadem i Kordobą. Najsłynniejszą budowlą fatymidzką jest meczet Al-Azhar z 970 roku. Łączy on w sobie wpływy różnych tradycji architektonicznych. Fatymidzi rozwinęli także architekturę świecką i obronną.

Wśród różnorodności sztuki islamskiej warto wspomnieć o tej, która rozwinęła się na Półwyspie Iberyjskim. Przypisuje się jej różne nazwy: sztuka arabsko-hiszpańska, andaluzyjska, mauretańska, grenadyjska. Jej kolebką była Kordoba, gdzie łączono elementy sztuki Umajjadów z tradycją wizygocką i romańską. Na uwagę zasługują style, które stanowiły mie­szaninę sztuki arabsko-muzułmańskiej i chrześcijańskiej. Najbardziej znany jest mudejar, który – mimo swego silnego związku ze sztuką wschodnią – wy­kazuje wiele cech i właściwości swoistych. Styl ten był bardzo popularny wśród wykształconych warstw chrześcijańskich. Sztuka ta dążyła do pełnej abstrakcji przez odrzucenie antycznego realizmu i usunięcie przedstawień figuralnych. Ogromną rolę odgrywa w niej dekoracja, składająca się z ornamentów roślinnych i geometrycznych oraz zdobienia wykonane przy pomocy artystycznego i bardzo bogatego pisma kufickiego. Ostatnim wykwitem sztuki arabskiej w Hiszpanii jest sztuka królestwa Granady. O jej wielkości świadczy sławny pałac i forteca – Alhambra. Wyraźne ślady sztuki arabsko-muzułmańskiej znajdujemy również na Sycylii.

Pozostając wierną wielowiekowej tradycji, sztuka islamska również współcześnie otwiera się na inne wpływy i ubogaca rzeczywistość, w której jest tworzona, w tym również na rzeczywistość europejską. Jej ro­dzimy styl zachował się głównie w architekturze, przede wszystkim w budownictwie meczetów i ich ornamentyce. 

Pieniężno, czerwiec 2008

Cykl Wobec Islamu emitowany był w Radiu Watykańskim