Islam w Afryce

Islamizacja czy arabizacja kontynentu afrykańskiego?

Rozprzestrzenienie się islamu w Afryce nastąpiło po zdobyciu przez muzułmanów całego Półwyspu Arabskiego. Za pierwszego afrykańskiego konwertytę na islam uważa się Bilala bin Rabaha, niewolnika, który miał uzyskać wolność po interwencji proroka. Mając silny i donośny głos, Bilal został pierwszym w historii islamu muezinem wzywającym muzułmanów na modlitwę.

W latach czterdziestych VII wieku muzułmanie podbili Egipt, a następnie tereny sięgające po dzisiejsze Maroko, które sami nazwali Maghrebem (czyli miejscem zachodzącego słońca). W kontekście podboju Afryki Północnej przez armię muzułmańską, warto zaznaczyć, że dla miejscowej ludności dokonała się jedynie wymiana okupanta bizantyjskiego na islamskiego. W wyniku ekspansji islamu na całym kontynencie rozpoczęły się dwa ważne procesy. Jednym z nich była islamizacja, a drugim arabizacja Afrykanów.

Islamizacja była stopniowym przenikaniem elementów islamskich do społeczeństwa afrykańskiego, natomiast arabizacja dokonywała się przez przejmowanie języka arabskiego i utożsamianie się z kulturą arabską. Przykładem jest Afryka Północna, gdzie przez fakt uznania języka arabskiego za język oficjalny, mieszkańcy tych terenów zaczęli identyfikować się z Arabami. Generalnie przyjmuje się, że procesy arabizacyjne są bardziej kompleksowe i rozłożone w czasie. Wyjątek stanowi Sudan, gdzie arabizacja postępowała szybciej niż islamizacja.

W północnym Sudanie znaczna część ludności posługiwała się językiem arabskim zanim przyjęła islam. Brytyjska kontrola nad tym krajem w latach 1898-1955 zatrzymała proces islamizacji na południu, przyczyniając się do chrystianizacji tego obszaru. Trwające w przeszłości i współcześnie konflikty w Sudanie są – między innymi – konsekwencją tego podziału. W innych częściach Afryki wprowadzenie islamskiego systemu religijno-społecznego poprzedzało przyjęcie języka arabskiego.

O ile na północy islam został przyniesiony przez Arabów, na południe dotarł przez południowych i południowo-wschodnich Azjatów. Pierwszymi muzułmanami byli tu niewolnicy, których dostarczono do Afryki Południowej. W tej części kontynentu następowała przede wszystkim islamizacja bez znaczących elementów arabizacji. Na południu znajduje się do dzisiaj najmniejsze skupisko muzułmanów w Afryce.

Islam w Afryce Wschodniej kształtował się na przestrzeni wieków. Jego prekursorami byli arabscy kupcy z południowej Arabii i Zatoki Perskiej. Sam proces formowania się islamu dokonał się w trzech głównych etapach. Pierwszy z nich przypada na lata 695-795. To okres migracji arabskich i perskich uchodźców, szukających schronienia przed wojną domową. Perscy migranci nadali wybrzeżu Afryki Wschodniej nazwę „Kraju Zandż”, czyli „Kraju Czarnych Ludzi”. Drugi etap miał miejsce pomiędzy X a XVII wiekiem.

Najpierw pojawiła się silna grupa kupców i handlarzy z Zatoki Perskiej, znanych pod nazwą „Szirazi”, od miasta Sziraz na południu Persji (południowy Iran). Natomiast trzeci i ostatni etap zaczął się od upadku hegemonii portugalskiej w drugiej połowie XVII wieku i trwał do początku okupacji kolonialnej końca XIX wieku. Dwudzieste stulecie to nasilenie wpływów somalijskich i sudańskich. W tym okresie nastąpiła intensyfikacja muzułmańskiej misji, wyrażająca się w budowie licznych szkół, ośrodków zdrowia i meczetów z centrami kultury islamskiej.

Również w dziejach islamu w Afryce Zachodniej wyróżnia się kilka etapów. Pierwszy przypada na okres między X a XVII wiekiem, kiedy islam rozpowszechniali głównie handlarze, rzemieślnicy i duchowni muzułmańscy. Wyróżniającą cechą tego okresu było względnie pokojowe formowanie się religii oraz przyjmowanie islamu przez władców i wysokich urzędników. Charakterystyczne dla kolejnych etapów było powstanie państw teokratycznych oraz kształtowanie się ruchów odnowy.

Porównując procesy islamizacyjne w Czarnej Afryce, należy zwrócić uwagę na ich kierunek i dynamikę. O ile w Afryce Zachodniej islam przedostawał się przez Saharę ku wybrzeżom, o tyle w Afryce Wschodniej zakorzeniał się na wybrzeżu i stąd zaczął rozprzestrzeniać się w głąb kontynentu. Na wschodzie propagatorami islamu byli nawróceni na islam nomadzi somalijscy oraz kupcy (arabscy, perscy i indyjscy). Natomiast na zachodzie byli nimi głównie nomadzi berberscy, oraz handlarze (Diula i Hausa) i wojownicy (Fulanie i Tukulerzy),

W nawracaniu na islam ważną rolę odgrywały różne grupy społeczne i zawodowe. Ich przedstawiciele osiedlali się wśród wyznawców religii tradycyjnych, poślubiając miejscowe kobiety i wychowując dzieci w wierze muzułmańskiej. Inną grupą, która w znacznej mierze przyczyniła się do rozwinięcia islamizacji, byli nauczyciele. Dzięki znajomościom języka arabskiego, który przez długi okres czasu pełnił w Czarnej Afryce taką samą funkcję, jaką w średniowiecznej Europie łacina, byli oni zatrudniani przez miejscowych władców, ucząc ludność czytania i pisania oraz tworząc rodzime ośrodki kultury.

Pieniężno, kwiecień 2008 r.