Sobór Watykański II a islam.

Wszystkie one były inspirowane tzw. „encykliką dialogu” Ecclesiam suam, ogłoszoną przez Pawła VI podczas trwania soboru. Dokumentem bezpośrednio mówiącym o dialogu międzyreligijnym jest deklaracja Nostra eatate z dnia 28 października 1965 roku. Sobór uznał w niej duchowe, moralne i społeczno-kulturowe wartości obecne w innych religiach. Dokument zawiera też najobszerniejszy fragment soborowych rozważań na temat islamu. Numer trzeci – w całości poświęcony muzułmanom – składa się z dwóch części: teoretycznej i praktycznej. Pierwsza opisuje podstawy wiary muzułmańskiej oraz elementy kultu w islamie. Druga wzywa wyznawców obu religii do wzajemnego poznania i współpracy.

Rozpoczynające deklarację stwierdzenie, że „Kościół spogląda z szacunkiem również na muzułmanów”, nie budzi dziś większych emocji. Ponad czterdzieści lat temu urosło jednak – w kontekście relacji chrześcijańsko-muzułmańskich – do rangi „przewrotu kopernikańskiego”. Po raz pierwszy w historii, Magisterium Kościoła określiło pozytywny stosunek do muzułmanów i wyraziło gotowość współpracy. Na podstawie wcześniej opracowanej konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium – głoszącej, że „plan zbawienia obejmuje także i tych, którzy uznają Stworzyciela, wśród nich zaś głównie muzułmanów [...].” (LG 16) – zarysowały się możliwości teologicznego zbliżenia z islamem. Potwierdzeniem prób zrozumienia tradycji muzułmańskiej przez ojców soboru jest proces powstawania deklaracji, zwłaszcza te jej fragmenty, w których podkreślono ważne dla obu tradycji atrybuty Boga: żywego i samoistnego. W pierwszej fazie redagowania tekstu pojawiło się sformułowanie o Bogu osobowym, które przetłumaczono na język arabski jako szachsi, a potem uknumi – pojęcia wieloznaczne, które mogłyby prowadzić do nieporozumień.

Ostatecznie zdecydowano się na koraniczny zwrot al-hajj al-kajjum (2, 255). Ogromne znaczenie mają zawarte w deklaracji atrybuty Boga miłosiernego i litościwego (ar-rahman ar-rahim) – które bardzo często stosuje się w modlitwie i sformułowaniach muzułmańskich – oraz pojęcie Boga „Stworzyciela nieba i ziemi, który przemówił do ludzi”. To stwierdzenie ujmuje wspólną dla chrześcijan i muzułmanów koncepcję Boga, źródła wszelkiego istnienia (al-kadir ‘ala kulli szaj). Widziany z chrześcijańskiej perspektywy Bóg islamu jest obecny w dziejach człowieka. Objawia człowiekowi swoją wolę i przemawia do niego przez proroków (nawet jeśli obie tradycje różni rozumienie proroctwa).
Charakteryzując muzułmanów jako wierzących, którzy „starają się poddawać z całej duszy Jego ukrytym postanowieniom”, wyrażono szacunek wobec ich całkowitego poddania się Bożej woli oraz wyeksponowano fundamentalną cechę islamu zawartą w samej nazwie religii. Przywołując postać Abrahama (arab. Ibrahim), podkreślono jego ogromne znaczenie i rolę, jaką odegrał w obu tradycjach jako ojciec wiary i wzór bezwarunkowego oddania się Bogu.

Dokument podkreśla rolę, jaką w religijności muzułmanów odgrywa Maryja. Jako matka Jezusa zajmuje szczególne miejsce w Koranie, a jej dziewictwo stanowi rodzaj wyjątkowej cnoty. Deklaracja akcentuje też elementy eschatologiczne. Życie po śmierci, sąd ostateczny i Boża sprawiedliwość stanowią podstawowe wyznaczniki eschatologii muzułmańskiej, która – podobnie jak w chrześcijaństwie – wpływa na postępowanie człowieka na ziemi. Implikacją tak rozumianej wiary jest życie moralne muzułmanów. Mimo trudności związanych z istniejącą w islamie poligamią i wynikających z tego różnic w rozumieniu życia małżeńskiego i rodzinnego, deklaracja podkreśla znaczenie zasad moralnych w muzułmańskim życiu indywidualnym i społecznym. Obrona tych zasad nieraz łączyła chrześcijan i muzułmanów podczas międzynarodowych konferencji (np. w Pekinie), na których podważano istotne dla islamu i chrześcijaństwa elementy systemu wartości. W zakończeniu części doktrynalnej wyróżniono trzy filary islamu: modlitwę, jałmużnę i post, stanowiące wspólne obu tradycjom elementy kultu religijnego.
Druga, praktyczna część trzeciego numeru Nostra aetate jest swego rodzaju apelem nawołującym do wzajemnego poznania i współpracy. Uczestnicy Soboru, świadomi balastu, jaki ciąży na przeszłości wzajemnych kontaktów, wezwali do zapomnienia wyrządzonych sobie krzywd i niesprawiedliwości. Sobór zwrócił się do chrześcijan i muzułmanów, aby wymazali z pamięci wszelkie zło. Zapomnienie nie oznacza w tym kontekście obojętności wobec negatywnych doświadczeń, ale zakłada zrozumienie mechanizmów, które do nich doprowadziły, by nigdy więcej nie powtarzać ich w przyszłości. Deklaracja zachęca do wzajemnego poznawania, co w praktyce oznacza wejście na drogę dialogu. Proponuje także współpracę na rzecz sprawiedliwości społecznej, dobra moralnego oraz pokoju i wolności.

Deklaracja wskazuje też na istniejące między chrześcijaństwem a islamem różnice, głównie dotyczące rozumienia osoby Jezusa. Dokument podkreśla jednak pozytywne elementy islamu i zwraca uwagę na występujące w obu religiach podobieństwa. Z ogromnym szacunkiem odnosi się do muzułmańskich prawd doktrynalnych i zasad moralnych. Ojcowie soboru, po raz pierwszy oficjalnie w dziejach Kościoła, wezwali do współpracy z muzułmanami w celu urzeczywistniania duchowych i moralnych wartości zawartych w obu tradycjach. Niezależnie od faktu, że deklaracja nie mówi bezpośrednio o islamie jako religii, odnosząc się wyłącznie do jego wyznawców – muzułmanów i ich wiary, dokument stanowi jednak odważną próbę katolickiego spojrzenia na islam.


Pieniężno, maj 2007