Podziały w islamie. Co jednoczy, a co dzieli muzułmanów?

Wszyscy muzułmanie przyjmują podstawowe prawdy wiary: jedność i jedyność Boga, objawienie koraniczne, proroczą rolę Mahometa oraz pięć religijnych obowiązków. W rzeczywistości muzułmanie są jednak podzieleni. Islam jako religia uniwersalna wyznawany jest w wielu kontekstach cywilizacyjnych i geograficznych. W muzułmańskich praktykach pojawiają się w związku z tym elementy kulturowe, które wpływają na różnorodność świata islamu. Oprócz nich do głównych przyczyn podziałów społeczności muzułmańskiej zaliczyć należy: kwestie polityczne, rozumienie niektórych zagadnień teologicznych, interpretację prawa oraz stosunek do aktualnych problemów społeczno-politycznych, a nade wszystko spór o przywództwo po śmierci Mahometa.

8 VI 632 roku Abu Bakr, ogłaszając śmierć Proroka, zwrócił się do wspólnoty muzułmańskiej w następujący sposób: „Muzułmanie! Jeśli ktokolwiek z was czcił Mahometa, to mówię wam, że Mahomet nie żyje. Jeśli natomiast czcicie Boga, to wiedzcie, że Bóg żyje i nigdy nie umrze”. Konsekwencją niespodziewanej śmierci Mahometa były spory o przywództwo religijne i polityczne, które doprowadziły do walk, a następnie do podziału społeczności muzułmańskiej na dwa główne odłamy: sunnitów (ok. 85-90%) i szyitów (ok. 10-15%) oraz kilka drobnych ugrupowań. Wśród wyznawców islamu sunnici stanowią większość. Uznaje się ich za ortodoksyjnych kontynuatorów tradycji Mahometa. Nazywa się ich „ludźmi tradycji i wspólnoty”, ahl as-sunna wa al-dżama’a.

Podział na szyitów i sunnitów był wynikiem wojny religijnej, która wybuchła w drugiej połowie VII wieku między zwolennikami czwartego kalifa, Alego (zięcia i stryjecznego brata Mahometa), a sprzymierzeńcami dynastii Umajjadów. W wyniku tego konfliktu w 680 roku śmierć poniósł syn Alego, Husajn. Tragicznym wydarzeniom spod Karbali tradycja szyicka nadała znamiona męczeństwa i protestu przeciw – ich zdaniem – uzurpatorom władzy. Zwolennicy Alego, czyli szyici [od szi’at Ali, dosłownie „stronnictwo Alego”], uznali, że rodzina Proroka padła ofiarą niesprawiedliwości. Najpierw po śmierci Mahometa, kiedy władzy nie przekazano Alemu, a następnie, gdy zabito jego syna i podległych mu ludzi. W tym kontekście szyici wypracowali własną koncepcję przywództwa i kształtowania się muzułmańskich dziejów. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa męczeństwo rodziny Proroka i przekonanie, że przywódcą wspólnoty muzułmańskiej musi być potomek Alego.

Istotną różnicą między sunnitami a szyitami jest więc rozumienie przywództwa religijnego i politycznego. Sunnici wypracowali model kalifatu, natomiast szyici – imamatu. Kalifem zostawał – spełniający określone warunki – przedstawiciel społeczności muzułmańskiej, którego ogłaszano następcą Proroka. Stawał się on przywódcą politycznym i wojskowym, ale nie przejmował religijnego autorytetu Mahometa. Według szyitów natomiast przywództwo spoczywa w rękach imama, który niezależnie od tego, że nie jest prorokiem, ma określone cechy, predestynujące go do piastowania takiej funkcji. Szyici wierzą w boską inspirację imama, a w konsekwencji w jego bezgrzeszność i nieomylność. Te cechy oraz pochodzenie (z rodu Proroka i Alego) legitymizują imama do interpretacji Bożej woli sformułowanej w prawie muzułmańskim oraz do przywództwa zarówno politycznego, jak i religijnego.

Sunnici i szyici rozwinęli także odmienną interpretację dziejów. O ile dla historyków sunnickich sukcesy pierwszych wieków były wyrazem Bożego błogosławieństwa i nagrodą za ich wiarę, o tyle dla szyitów początki islamu były sceną dramatycznych wydarzeń mniejszości muzułmańskiej, walczącej pod przewodnictwem imama o przywrócenie rządów, zgodnych z intencją Boga. Szyici zawsze tworzyli opozycję wobec władzy sunnickiej, co przyczyniło się do rozwinięcia tendencji ezoterycznych i mistycznych. W kontekście trudności i prześladowań, szyici wypracowali tzw. zasadę ostrożności (takijja), zgodnie z którą skrywano własną przynależność religijną i – aby nie narażać się na niebezpieczeństwo – podawano, że jest się wyznawcą oficjalnie akceptowanej religii.

Charakterystyczna dla szyizmu jest koncepcja odejścia ostatniego imama i oczekiwanie jego powrotu. Teologia szyicka wypracowała w tym względzie doktrynę o Mahdim (dosłownie: prowadzonym przez Boga), czyli wybawicielu, którego Bóg ześle przed końcem świata, aby zaprowadzić na ziemi sprawiedliwość. Szyici utrzymują, że ostatni imam z rodu Proroka nie umarł, lecz przebywa w ukryciu i powróci jako Mahdi. Liczba imamów, uznawanych za potomków Alego stanowi podstawę kolejnego sporu wśród muzułmanów, który doprowadził do podziału wśród szyitów. Do głównych ugrupowań szyickich należą: imamici, ismailici i zajdyci. Najliczniejsi z nich imamici uznają dwunastu imamów, ismailici – siedmiu, a zajdyci – czterech.

Oprócz dwóch głównych kierunków istnieją w islamie liczne, drobne ugrupowania i sekty, które ze względów religioznawczych i polityczno-społecznych zasługują na uwagę. Warto w tym kontekście wspomnieć o druzach i alewitach oraz licznych bractwach mistycznych. W przypadku niektórych ugrupowań ich znaczenie jest marginalne, ale stanowią one pomoc w zrozumieniu historii islamu oraz uświadomieniu sobie istniejącego w nim zróżnicowania.

Pieniężno, 22 marca 2007 r.

publikujemy za Radio Watykańskie - cykl: Wobec islamu