Sobór Watykański II a islam

Otwarcie Kościoła katolickiego na dialog z innymi religiami nastąpiło na Soborze Watykańskim II (1962-1965). Do głównych dokumentów soborowych, które zawierają przesłanie o dialogu międzyreligijnym, zalicza się: Lumen gentium, Gaudium et spes, Ad gentes, Nostra eatate oraz Dignitatis humanae. Wszystkie one były inspirowane tzw. „encykliką dialogu” Ecclesiam suam, ogłoszoną przez Pawła VI podczas trwania soboru. Dokumentem bezpośrednio mówiącym o dialogu międzyreligijnym jest deklaracja Nostra eatate z dnia 28 października 1965 roku. Sobór uznał w niej duchowe, moralne i społeczno-kulturowe wartości obecne w innych religiach. Dokument zawiera też najobszerniejszy fragment soborowych rozważań na temat islamu. Numer trzeci – w całości poświęcony muzułmanom – składa się z dwóch części: teoretycznej i praktycznej. Pierwsza opisuje podstawy wiary muzułmańskiej oraz elementy kultu w islamie. Druga wzywa wyznawców obu religii do wzajemnego poznania i współpracy.

Rozpoczynające deklarację stwierdzenie, że „Kościół spogląda z szacunkiem również na muzułmanów”, nie budzi dziś większych emocji. Ponad czterdzieści lat temu urosło jednak – w kontekście relacji chrześcijańsko-muzułmańskich – do rangi „przewrotu kopernikańskiego”. Po raz pierwszy w historii, Magisterium Kościoła określiło pozytywny stosunek do muzułmanów i wyraziło gotowość współpracy. Na podstawie wcześniej opracowanej konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium – głoszącej, że „plan zbawienia obejmuje także i tych, którzy uznają Stworzyciela, wśród nich zaś głównie muzułmanów [...].” (LG 16) – zarysowały się możliwości teologicznego zbliżenia z islamem.

Potwierdzeniem prób zrozumienia tradycji muzułmańskiej przez ojców soboru jest proces powstawania deklaracji, zwłaszcza te jej fragmenty, w których podkreślono ważne dla obu tradycji atrybuty Boga: żywego i samoistnego. W pierwszej fazie redagowania tekstu pojawiło się sformułowanie o Bogu osobowym, które przetłumaczono na język arabski jako szachsi, a potem uknumi – pojęcia wieloznaczne, które mogłyby prowadzić do nieporozumień. Ostatecznie zdecydowano się na koraniczny zwrot al-hajj al-kajjum (2, 255). Ogromne znaczenie mają zawarte w deklaracji atrybuty Boga miłosiernego i litościwego (ar-rahman ar-rahim) – które bardzo często stosuje się w modlitwie i sformułowaniach muzułmańskich – oraz pojęcie Boga „Stworzyciela nieba i ziemi, który przemówił do ludzi”. To stwierdzenie ujmuje wspólną dla chrześcijan i muzułmanów koncepcję Boga, źródła wszelkiego istnienia (al-kadir ‘ala kulli szaj). Widziany z chrześcijańskiej perspektywy Bóg islamu jest obecny w dziejach człowieka. Objawia człowiekowi swoją wolę i przemawia do niego przez proroków (nawet jeśli obie tradycje różni rozumienie proroctwa).

Charakteryzując muzułmanów jako wierzących, którzy „starają się poddawać z całej duszy Jego ukrytym postanowieniom”, wyrażono szacunek wobec ich całkowitego poddania się Bożej woli oraz wyeksponowano fundamentalną cechę islamu zawartą w samej nazwie religii. Przywołując postać Abrahama (arab. Ibrahim), podkreślono jego ogromne znaczenie i rolę, jaką odegrał w obu tradycjach jako ojciec wiary i wzór bezwarunkowego oddania się Bogu.

Dokument podkreśla rolę, jaką w religijności muzułmanów odgrywa Maryja. Jako matka Jezusa zajmuje szczególne miejsce w Koranie, a jej dziewictwo stanowi rodzaj wyjątkowej cnoty. Deklaracja akcentuje też elementy eschatologiczne. Życie po śmierci, sąd ostateczny i Boża sprawiedliwość stanowią podstawowe wyznaczniki eschatologii muzułmańskiej, która – podobnie jak w chrześcijaństwie – wpływa na postępowanie człowieka na ziemi. Implikacją tak rozumianej wiary jest życie moralne muzułmanów. Mimo trudności związanych z istniejącą w islamie poligamią i wynikających z tego różnic w rozumieniu życia małżeńskiego i rodzinnego, deklaracja podkreśla znaczenie zasad moralnych w muzułmańskim życiu indywidualnym i społecznym. Obrona tych zasad nieraz łączyła chrześcijan i muzułmanów podczas międzynarodowych konferencji (np. w Pekinie), na których podważano istotne dla islamu i chrześcijaństwa elementy systemu wartości. W zakończeniu części doktrynalnej wyróżniono trzy filary islamu: modlitwę, jałmużnę i post, stanowiące wspólne obu tradycjom elementy kultu religijnego.

Druga, praktyczna część trzeciego numeru Nostra aetate jest swego rodzaju apelem nawołującym do wzajemnego poznania i współpracy. Uczestnicy Soboru, świadomi balastu, jaki ciąży na przeszłości wzajemnych kontaktów, wezwali do zapomnienia wyrządzonych sobie krzywd i niesprawiedliwości. Sobór zwrócił się do chrześcijan i muzułmanów, aby wymazali z pamięci wszelkie zło. Zapomnienie nie oznacza w tym kontekście obojętności wobec negatywnych doświadczeń, ale zakłada zrozumienie mechanizmów, które do nich doprowadziły, by nigdy więcej nie powtarzać ich w przyszłości. Deklaracja zachęca do wzajemnego poznawania, co w praktyce oznacza wejście na drogę dialogu. Proponuje także współpracę na rzecz sprawiedliwości społecznej, dobra moralnego oraz pokoju i wolności.

Deklaracja wskazuje też na istniejące między chrześcijaństwem a islamem różnice, głównie dotyczące rozumienia osoby Jezusa. Dokument podkreśla jednak pozytywne elementy islamu i zwraca uwagę na występujące w obu religiach podobieństwa. Z ogromnym szacunkiem odnosi się do muzułmańskich prawd doktrynalnych i zasad moralnych. Ojcowie soboru, po raz pierwszy oficjalnie w dziejach Kościoła, wezwali do współpracy z muzułmanami w celu urzeczywistniania duchowych i moralnych wartości zawartych w obu tradycjach. Niezależnie od faktu, że deklaracja nie mówi bezpośrednio o islamie jako religii, odnosząc się wyłącznie do jego wyznawców – muzułmanów i ich wiary, dokument stanowi jednak odważną próbę katolickiego spojrzenia na islam.