Jednota Braci Polskich

Jest ich niewielu, ale stawiają sobie ambitny cel: budowanie pomostów porozumienia między wyznawcami judaizmu a chrześcijanami. Uważają się za ideowych spadkobierców braci polskich, działających w XVI i XVII wieku.

Początki
Bracia polscy to ruch religijno-społeczny, który rozwinął się w Polsce po 1562 r. i zakończył wygnaniem na podstawie uchwały sejmowej z 1658 r. Bracia polscy wyodrębnili się w wyniku rozłamu wśród protestantów, który doprowadził do utworzenia większego zboru kalwińskiego i mniejszego ariańskiego.
Bracia polscy byli nazywani także arianami i antytrynitarzami. Odwoływali się bowiem do bardzo rozpowszechnionej u schyłku starożytności i początku średniowiecza ideologii głoszonej przez Ariusza (ok. 256-336). Jego zwolennicy, arianie, odrzucali wiarę w Trójcę Świętą (czyli byli antytrynitarzami). Arianizm zanikł ok. VII w., by pojawić się znów w XVI w. w dobie reformacji.
Arian było w szesnastowiecznej Polsce stosunkowo niewielu, prowadzili jednak aktywną działalność. Publikowali wiele dzieł filozoficznych, uczestniczyli w międzynarodowych teologicznych dysputach, ich szkoła w Rakowie zwana Akademią zdobyła wielką sławę.
Podstawą ideologii społecznej braci polskich była zasada braterstwa wszystkich ludzi. Arianie odmawiali służby wojskowej i państwowej, występowali przeciw własności prywatnej, udziałowi w wojnach, piastowaniu urzędów, potępiali karę śmierci.
Do ich głównych ośrodków należał, obok Rakowa, Pińczów. Głównymi ideologami byli Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Andrzej Wiszowaty i Marcin Czechowic. Środowisko to wydało też wielu pisarzy i poetów, m.in. Wacława Potockiego i Zbigniewa Morsztyna.
Ruch braci polskich przyczynił się w dużym stopniu do rozwoju języka, szkolnictwa i kultury polskiej, a poprzez udział w nim wielu uczonych z całej ówczesnej Europy stał się łącznikiem z ważnymi centrami kultury europejskiej.
Ruch ariański nie był jednolity. Ważną rolę odgrywał w nim odłam zwany socynianizmem, zwany tak od nazwiska przybyłego z Siedmiogrodu do Polski w 1579 r. Włocha Fausta Socyna. Do podstaw doktryny socynianizmu zalicza się: uznanie Pisma Św. za źródło wiary, z zastrzeżeniem, że jej zakres i sens określa rozum; przyjęcie jedyności Boga; sprzeciw wobec nauki o Trójcy Św.; uznanie wolnej woli człowieka; przekonanie, że śmierć Chrystusa nie była ani ofiarą, ani zadośćuczynieniem za grzechy ludzkości, a Jezus ukazał jedynie drogę do zbawienia; zaprzeczenie dogmatu o zmartwychwstaniu ciał (zmartwychwstanie ma dotyczyć jedynie dusz).

Odrodzenie
Sejm w roku 1658 nakazał braciom polskim w ciągu trzech lat przyjąć katolicyzm albo opuścić Rzeczpospolitą. Część z nich wyjechała do Holandii. Ich idee kontynuowali później unitarianie angielscy i amerykańscy.
Do odrodzenia arianizmu doszło w 1934 roku. Szef ewangelickiego duszpasterstwa w Krakowie, pastor luterański Karol Grycz-Śmiłowski, pochodzący z okolic Cieszyna, wydał książkę zatytułowaną "Z ziemi świętej nowoczesne Wierzę", w której określił się jako wolnomyśliciel, spadkobierca ideologii braci polskich. Dwa lata później skupił grupę zwolenników i założył kwartalnik "Wolna Myśl Religijna". W roku 1937 na zjeździe w Łodzi utworzył Wolną Społeczność Religijną "Bracia Polscy". W 1945 r. zmieniłą ona nazwę na Jednota Braci Polskich. Została ona zarejestrowana w roku 1967. Posiadała wówczas zbór w Krakowie, ognisko w Bielsku i placówkę misyjną w Warszawie.

Zasady
W ogólnych zarysach Jednota Braci Polskich kontynuuje myśl dawnych arian. Głoszą zgodność wiary z rozumem, nie wierzą w Trójcę Świętą. Kultywują chrzest przez zanurzenie.
Po śmierci Grycza-Śmiłowskiego w roku 1959 Jednota przeszła ewolucję ideową. Wyodrębniły się z niej dwie odrębne grupy: Jednota Braci Polskich – Unitarianie i Zbór Panmonistyczny (dawna placówka arian w Warszawie). W roku 1984 do Jednoty weszła grupa zielonoświątkowców, która przyczyniła się do uformowania się obecnej postaci duchowej wspólnoty. Przy zachowaniu pewnych elementów tradycji ariańskiej (np. antytrynitaryzm) dominują w niej obecnie rysy pobożności zielonoświątkowej, zwłaszcza przywiązanie do charyzmatów Ducha Św.
Charakterystycznymi cechami Jednoty jest przywiązanie do żydowskiego Prawa. Obchodzą Wieczerzę Pańską w dniu 14 Nissan, a także szabaty cotygodniowe. Niektórzy obchodzą także inne święta żydowskie, na przykład Święto Namiotów. Uznają Dekalog w postaci zapisanej w Pięcioksiągu.
Zbory cieszą się autonomią. Na czele Jednoty stoi Rada Naczelna, która ingeruje w życie zborów tylko w wyjątkowych przypadkach. Siedzibą Jednoty jest obecnie Wrocław. Niezależna grupa braci polskich działa w Poznaniu. Osobnym Kościołem ariańskim jest Zbór Panmonistyczny w Warszawie. Ogółem w Polsce działa około 250 arian.