Sufizm, święci i mistycy. Czy muzułmaninowi wolno oddawać cześć komuś innemu niż Bóg?

Również w islamie istnieje podobny kierunek, zwany sufizmem (tasawwuf). Nazwę przybrał od arabskiego terminu suf, oznaczającego wełnę, a konkretnie odnoszącego się do wełnianych okryć, noszonych przez muzułmańskich ascetów za przykładem chrześcijańskich mnichów.

Początki sufizmu sięgają VIII wieku, ale już w IX stuleciu ruch ten stał się bardzo popularny z silnym ośrodkiem w Bagdadzie. W zależności od miejsca, w którym rozprzestrzeniał się islam, mistycyzm muzułmański wchłaniał elementy różnych religii i kierunków filozoficznych (np. chrześcijań­skie, neoplatońskie, irańskie, hinduskie i buddyjskie). Mistycy muzułmańscy, zwani sufi, koncentrują się na duchowej walce z własnymi pożądaniami i egoizmem, które utrudniają osiągnięcie jedności z Bogiem. Podjęte w tym celu zmagania uważają za wielki dżihad. Ten rodzaj walki wymaga od nich całkowitego podporządkowania się Bożej woli, pogłębionej refleksji nad Koranem i Sunną, odmawiania modlitw i czynienia postów, odrzucenia przywiązania do rzeczy materialnych oraz czynienia dobrych uczynków.

W tradycji sufickiej można dostrzec pewien proces przesuwania akcentów. Na początku dominowała wśród mistyków muzułmańskich surowa asceza wynikająca z lęku przed Bogiem jako sprawiedliwym, ale okrutnym Sędzią. W późniejszej fazie rozwoju miejsce rygoryzmu zajęły poznanie i miłość. Konkretnie chodziło o pełne poznanie jedności i jedyności Boga (tauhid), a także o dążenie do zespolenia się z nim przez całkowite oddanie siebie. Mistycy muzułmańscy przyjmowali, że istnieje tylko jedna droga do poznania wiedzy prawdziwej, która prowadzi przez wewnętrzne do­świadczenie, ekstazę i jedność z Bogiem.

Głoszone przez mistyków przekonanie o możliwości poznania Boga dzięki osobistemu doświadczeniu wywołało ostrą reakcję ortodoksyjnych uczonych muzułmańskich. Dla wielu ulemów mistycy stali się zagrożeniem dla tradycyjnego islamu. Zarzucono im odchodzenie od prawowiernej interpretacji Koranu, obojętność dla rytualnych praktyk oraz selektywny stosunek do prawa. Nastąpił nawet okres formalnych prześladowań zwolenników sufizmu, czego kulminacyjnym punktem było skazanie na śmierć sławnego mi­styka z Bagdadu, Mansura al-Halladża (zm. 922). Zarzucano mu panteistyczne bluźnierstwo za jego słynne wyznanie: Ana al-Hakk, tzn. „ja jestem Prawdą” (tj. Bogiem). Paradoksalnie konflikty ulemów z mistykami przyczyniły się do wzrostu popularności sufizmu. Jego siła i atrakcyjność polegała na tym, że wchłaniał i adoptował lokalne zwyczaje oraz elementy religijności ludowej, zwłaszcza w krajach zamieszkałych przez ludność niearabską. W ten sposób sufizm odegrał znaczącą rolę w rozprzestrzenianiu się islamu.

Ze względu na wzrost znaczenia sufizmu w świecie muzułmańskim, próbę zawarcia kompromisu między sufizmem a ortodoksyjnym islamem podjął wielki teolog i myśliciel, Al-Ghazali (zm. 1111). Z jednej strony usunął on z sufizmu dwa niezgodne z tradycyjnym islamem elementy: obo­jętność dla praktyk religijnych oraz idee panteistyczne, a z drugiej strony zalecił, aby sztywne aspekty teologiczne i prawne ożywić mistyczną miłością do Boga.

Siłą sufizmu stały się bractwa, w których obowiązywała określona doktryna, zwana tarika, czyli „dro­ga”. Bractwa te wykształciły swoistą liturgię, wspólne recytacje modlitw, m.in. rodzaj litanii, zwanej zikr, czyli „wspominanie”, polegające na wspólnej recytacji imion Boga przy wykonywaniu zharmonizo­wanych ruchów ciała. Miało to na celu wprowadzenie modlących w ekstazę. Sufizmowi zawdzięcza się rozpow­szechnienie tzw. „sznura modlitewnego”, zwanego często różańcem (subha lub tasbih), które­go odmawianie polega na wymienianiu „naj­piękniejszych imion” Boga (99).

Poza mistycyzmem ludowym rozwinął się w islamie mistycyzm filozoficzny. Pozostając pod silnym wpływem neoplatońskiej doktryny o emanacji, przyjął on postać monizmu i panteizmu. Największym jego przedstawicielem był myśliciel i poeta arab­ski, Ibn al-‘Arabi. Oba rodzaje sufizmu, ten ludowy i ten filozoficzny, kształtują również współczesne oblicze islamu.

Do najbardziej znanych bractw sufickich należą istniejące do dziś: kadirijja, maulawijja i bektaszijja. Założyciele wielu bractw byli i są zazwyczaj czczeni jako „święci”, mimo iż kult świętych jest sprzeczny z nau­ką islamu. To właśnie za sprawą bractw religij­nych kult ten rozpowszechnił się w późniejszym okre­sie w całym świecie mu­zułmańskim. Człowieka świętego (marabuta) uważa się za orędownika i pośrednika Bożego błogosławieństwa. Po jego śmierci cudowność przypisywana jest miejscu złożenia zwłok, które staje się źródłem łaski dla odwiedzających. Grobowce marabutów urosły do rangi miejsc pielgrzymkowych, którym nadano szczególną formę budowli z białymi kopułami. W religijności ludowej wyróżnia się marabutów powszechnych i lokalnych. Miejsca kultu ważniejszych świętych przyjęły z czasem charakter sanktuarium gwarantującego schronienie i azyl. W niektórych krajach, głównie w Maroku, organizuje się festyny z okazji wspomnienia lokalnego świętego. Mimo zakazu oddawania czci osobom świętym w ortodoksyjnym islamie, kult marabuta należy do istotnych praktyk duchowych w tej części świata muzułmańskiego.

Pieniężno, 23 marca 2007 r.

publikujemy za Radio Watykańskie - cykl: Wobec islamu