Istotne elementy świątyni muzułmańskiej. Na co zwrócić uwagę w meczecie?

Pierwsze meczety miały kształt dziedzińców. W miarę upływu czasu stawiano stałe konstrukcje. Na podbitych terenach muzułmanie przemieniali na meczety istniejące już świątynie i kościoły. Dotyczy to zarówno pogańskich, jak i chrześcijańskich miejsc kultu. Słynnymi przykładami są: meczet Umajjadów w Damaszku, który powstał na początku VIII wieku w wyniku przejęcia przez muzułmanów kościoła św. Jana Chrzciciela oraz – będąca obecnie muzeum – Hagia Sofia w Stambule. (Warto pamiętać, że wykorzystywanie istniejących budowli sakralnych na inne nie jest cechą występującą wyłącznie w islamie. Przykładem transformacji meczetu na kościół katolicki jest katedra w Kordobie).

W historii islamu wiele jest przykładów wykorzystania lokalnych stylów architektonicznych. Już na przełomie VII i VIII wieku na podbitych przez muzułmanów terenach bizantyjskich wzorem konstrukcji meczetów były bazyliki chrześcijańskie. Stąd bierze się na przykład występująca w tzw. „meczecie umajjadzkim” charakterystyczna forma kopuły. Natomiast meczety wznoszone w Chinach przypominają pagody, zaś w Mali i innych częściach Afryki spotyka się meczety budowane z gliny. Wpływ lokalnej tradycji architektonicznej wykazują także tatarskie meczety w Kruszynianach i Bohonikach na Podlasiu, które wyglądają jak kaplice. Mimo istniejących różnic, wszystkie meczety – zarówno te okazałe, jak i te małe oraz proste sale modlitw – posiadają kilka elementów wspólnych.

Podstawowym jest mihrab, czyli znajdująca się w ścianie meczetu nisza. Jej zadaniem jest wskazanie muzułmanom kierunku na Mekkę. Przestrzeganie tego kierunku, tzw. kibli jest jednym z warunków ważności modlitwy. Początkowo muzułmanie podczas rytualnych modłów zwróceni byli w stronę Jerozolimy, ale w Medynie Mahomet zdecydował, że punktem odniesienia stała się Kaaba w Mekce. Wspomniana nisza jest miejscem w szczególny sposób wyeksponowanym. Często bogato zdobiona inskrypcjami, dekoracją mozaikową i stiukową, a wielu przypadkach małymi kolumienkami połączonymi łukiem. Jednak nie wszystkie meczety posiadają mihrab. Tam gdzie go brak, miejsce to wyróżnione jest w inny sposób, na przykład płytkami ceramicznymi.

Obok mihrabu stoi – zwłaszcza w „meczetach piątkowych” – kazalnica (minbar), z której kaznodzieja zwraca się do uczestników modlitw, wygłaszając tzw. chutbę. W głównej części meczetu, a więc w sali modlitw może znajdować się pulpit na Koran oraz podium dla recytującego. Przebywając w meczecie, muzułmanie mają do dyspozycji liczne kopie Koranu. Najczęściej na podłodze leżą dywany. Mimo iż zwyczaj używania dywanu do modlitwy został w islamie wprowadzony nieco później, znana była jednak wśród jego wyznawców praktyka zachowania czystości miejsca przez korzystanie z mat i liści palmowych. Ponieważ Mahomet zwykł podczas modlitw używać kadzidła, wielu muzułmanów – naśladując swego proroka – stosuje je również współcześnie.

W meczecie nie ma figur ani obrazów. Wynika to z obowiązującego w ortodoksyjnym islamie zakazu przedstawiania oblicza Boga oraz postaci ludzkich i zwierzęcych. Główną dekoracją meczetów była i pozostała kaligrafia oraz arabeska. Na wyeksponowanych miejscach znajdują się wykaligrafowane fragmenty Koranu. Najczęściej stosuje się następujący wers, który mówi o Wszechmocy Bożej i Bożym panowaniu: „Bóg! Nie ma boga, jak tylko On – Żyjący, Istniejący! Nie chwyta Go ni drzemka, ni sen. Do Niego należy to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi! A któż będzie się wstawiał u Niego inaczej jak za Jego zezwoleniem? On wie, co było przed nimi, i On wie, co będzie po nich. Oni nie obejmują niczego z Jego wiedzy, oprócz tego, co On zechce. Jego tron jest tak rozległy jak niebiosa i ziemia; Jego nie męczy utrzymywanie ich. On jest Wyniosły, Ogromny!” (2, 255). Często na gzymsach wypisane są tradycyjne, „najpiękniejsze imiona Boga”. Elementami dekoracyjnymi meczetu są także liczne i bogato zdobione lampy.

Ponieważ w kulcie muzułmańskim ważną rolę odgrywa rytualna ablucja, w pobliżu meczetu lub hali modlitw musi znajdować się źródło wody z odpowiednio przygotowanymi miejscami do mycia. W wielkich świątyniach są nimi specjalne studnie z wodotryskami umieszczone często pośrodku dziedzińca (sahn). W małych meczetach i salach modlitw obmycia dokonuje się w przeznaczonych do tego pomieszczeniach, nierzadko korzystając z łazienki.

Kolejnym charakterystycznym elementem meczetu jest stojąca przy nim wieża. Minaretom przypisuje się najczęściej funkcję zwoływania muzułmanów na modlitwę. W przeszłości dokonywał tego dysponujący silnym głosem muezin, dziś najczęściej wykorzystuje się w tym celu zamontowane na minaretach nagłośnienie. Odnosząc się jednak do arabskiej nazwy minaretu, al-manara, czyli dosłownie „źródło światła”, „latarnia”, wskazuje się również na możliwość wykorzystania go w systemie kontroli i przekazywania informacji. Formy minaretów są ogromnie zróżnicowane, a pierwszymi były przejmowane przez muzułmanów wierze i dzwonnice kościołów. Wolno-stojące minarety wkomponowano z czasem w budowlę samego meczetu, przez co stały się jego integralną częścią.

Najczęściej w sąsiedztwie meczetów, szczególnie tych „piątkowych” znajdują się liczne księgarnie i sklepiki oraz biblioteka i dodatkowe sale użyteczności publicznej. Współcześnie – zwłaszcza w Europie – stanowią one część dużych centrów muzułmańskich.

Pieniężno, czerwiec 2008 r.

Cykl "Wobec islamu" emitowany jest w Radiu Watykańskim