Joga – różnorodność znaczeń

Przywołany powyżej fragment komentarza Wjasy (Vyāsa) do Jogasutr (Yogasūtra) Patańdżalego (Patañjali) wyjątkowo dobrze ilustruje bogactwo znaczeń terminu joga (yoga) i różnorodność stojącej za nim tradycji. Joga to zbiór wskazówek, mądrości duchowych, pokazujących sposób postępowania i wytyczających właściwą drogę. Joga to sama droga i wysiłek, który jogin wkłada w jej przemierzanie. Joga to ostateczny cel drogi, zwieńczenie trudu jogina, ale też każdy kolejny krok, który przybliża poszukującego do kresu wędrówki. Joga to wreszcie sposób na dotarcie do celu.

Już samo słowo „joga” niesie w sobie tę różnorodność znaczeń. Pochodzi ono od sanskryckiego rdzenia judź (yuj) oznaczającego „połączyć”, „wiązać”, ale tak¬że „ujarzmiać”, „nałożyć jarzmo”. A zatem joga to zarówno sposób na owo połączenie, sam proces łączenia, jak i jego skutek. Joga jest również metodą pozwalającą na ujarzmienie, jest jednocześnie procesem i skutkiem ujarzmiania.

W najszerszym rozumieniu tego terminu, joga jest powstałą w Indiach dyscypliną, która obejmuje wszelkie techniki samodoskonalenia, medytacji i ascezy (w rozumieniu bliższym etymologicznemu znaczeniu tego słowa, które wywodzi się z greckiego askein - „pracować”, „ćwiczyć się”) prowadzące do różnie rozumianej doskonałości duchowej, doświadczenia transcendencji i wyzwolenia się z sansary (samsāra) - koła narodzin i śmierci. Ta niezwykle bogata tradycja dostarcza joginowi nie tylko podstawowych punktów odniesienia i wartości organizujących całe jego życie, ale również mniej lub bardziej złożonego metafizycznego uzasadnienia podejmowanych starań. Georg Feuerstein ujmuje jogę wręcz jako sposób życia, ogarniający każdy jego przejaw i jednocześnie uznający prymat rzeczywistości ostatecznej nad nimi wszystkimi, zaś dążenie do niej uznaje za najważniejsze zadanie człowieka.

Tak szerokie ujęcie sprawia, że termin joga może odnosić się do wszelkich praktyk duchowych stanowiących część dowolnego systemu filozoficznego czy religijnego. Możliwe jest zatem mówienie np. o jodze buddyjskiej czy dżinijskiej (które w niniejszym opracowaniu, koncentrującym się na tradycji ortodoksyjnej, tj. przyjmującej autorytet Wed, zostały pominięte), a nawet o jodze chrześcijańskiej, krótko omówionej w jednym z ostatnich rozdziałów. W przypadku tej ostatniej słowo joga może odnosić się zarówno do sposobu postępowania czy ćwiczeń duchowych wypracowanych w ramach tradycji chrześcijańskiej, jak i tych, które zostały przejęte np. z hathajogi.

W opinii Mircei Eliadego, takie szerokie ujęcie jogi, rozumianej właśnie jako suma środków i technik, umożliwiających człowiekowi osiągnięcie wyzwolenia, było i, jak można sądzić, nadal jest w Indiach najpowszechniejsze.

W literaturze sanskryckiej pojawia się wiele nazw (wyrażeń złożonych) zawierających człon „joga”. Najczęściej są to nazwy różnych metod i praktyk - ścieżek prowadzących do osiągnięcia wyzwolenia. Georg Feuerstein wymienia aż czterdzieści takich dróg1. Wśród nich znalazły się między innymi:
- hathajoga (hathayoga) - droga, która wiedzie do celu poprzez doskonalenie ciała;
- karmajoga (karmayoga) - joga czynu spełnianego tak, by nie owocował karmicznie;
- bhaktijoga (bhaktiyoga) - ścieżka pobożności, oddania i miłości;
- dżńanajoga (jńanayoga) prowadząca ku wyzwoleniu poprzez usunięcie niewiedzy;
- mantrajoga (mantrayoga) i nadajoga (nādayoga) - wykorzystujące w praktykach głównie moc dźwięku;
- jantrajoga (yantrayoga) - sięgająca po geometryczną reprezentację wszechświata.
Większość z opisanych przez badacza ścieżek nie rozwinęła nigdy szerszego tła metafizycznego, nie miała oparcia w bardziej złożonym systemie filozoficznym. Ich podstawę stanowi konkretna praktyka nakierowana na osiągnięcie jasno określonego celu.

Te wszystkie ścieżki, niekiedy bardzo różne, łączy jednak kilka podstawowych, fundamentalnych cech, stanowiących o ich istocie.