Finansowanie Kościołów w Europie

3. Rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach

Warto zauważyć, że nawet w ramach poszczególnych państw funkcjonuje wiele rozwiązań. Kilka zupełnie różnych systemów działa we Francji, podczas gdy w Niemczech przyjęte rozwiązania różnią się wieloma szczegółami w zależności od kraju związkowego. W Szwajcarii stosuje się różne systemy w poszczególnych kantonach.

Na poziomie Unii Europejskiej nie istnieje finansowanie wspólnot wyznaniowych, kwestia ta nie leży bowiem w kompetencjach Wspólnoty. Związki wyznaniowe mogą się jednak ubiegać o środki na cele ogólne, na przykład o granty na konkretne projekty, tak samo jak każda inna grupa społeczna.

3.1. Francja

a. Republika Francuska jest państwem o prawdopodobnie najbardziej złożonym i różnorodnym systemie finansowania wspólnot wyznaniowych.

Do rewolucji francuskiej Kościół katolicki był właścicielem dużych majątków ziemskich, które przynosiły znaczne dochody. Dekretem z 2 listopada 1789 roku konstytuanta znacjonalizowała majątek kościelny i sprzedała go, żeby pokryć deficyt w państwowym skarbcu. W zamian państwo zobowiązało się do wypłacania duchownym odpowiednich pensji.

W czasie obowiązywania konkordatu napoleońskiego z 1801 roku państwo i władze lokalne finansowały cztery uznane wspólnoty wyznaniowe. Finansowanie to obejmowało pensje duchownych, budowę i utrzymanie budynków oraz koszty codziennej działalności.

W wyniku zażartej debaty publicznej, trwającej przez cały XIX wiek, uchwalona w 1905 roku ustawa o rozdziale Kościoła od państwa zakazała wszelkich bezpośrednich subwencji z funduszy publicznych dla wspólnot wyznaniowych. Prawo to do dziś pozostaje w mocy. Wspólnoty wyznaniowe otrzymują jednak od państwa wsparcie finansowe pośrednio, w różnych formach, przez bezpośrednie subwencje dla stowarzyszeń zbliżonych do wspólnot wyznaniowych i z prywatnych darowizn.

b. We Francji, z wyjątkiem departamentów Alzacji-Lotaryngii, Gujany Francuskiej oraz departamentów zamorskich, obowiązuje ustawa z 1905 roku o rozdziale Kościoła od państwa. Konstytucja francuska określa Francję jako republikę świecką. Finansowanie przez państwo kultów religijnych jest zabronione.
Z powodu oporu Kościoła rzymskokatolickiego wobec ustawy z 1905 roku i następujących po niej przepisów specjalnych, państwo stało się jednak właścicielem rzymskokatolickich miejsc kultu zbudowanych przed 1905 rokiem, takich jak katedra Notre Dame w Paryżu czy katedra w Chartres, i ponosi koszty dużych remontów. Kościół rzymskokatolicki może bezpłatnie korzystać z tych budynków. W wypadku innych wspólnot wyznaniowych stowarzyszenia powiązane z nimi (stowarzyszenia kultu religijnego), finansowane przez wyznawców, są właścicielami miejsc kultu tych wspólnot.Miejscowy proboszcz – w kilku nielicznych wypadkach – otrzymuje (niewielkie) wynagrodzenie od państwa za opiekę nad budynkiem.

Nie ma zakazu wynagradzania niektórych duchownych – pracujących w więzieniach czy szpitalach – z funduszy publicznych. Także nauczyciele w szkołach prywatnych, jeśli szkoła ma zawartą umowę z państwem, są opłacani przez państwo.

Prawo francuskie przewiduje możliwość istnienia różnego rodzaju stowarzyszeń, jak stowarzyszenia kultu religijnego czy stowarzyszenia diecezjalne, za których pośrednictwem wspólnoty wyznaniowe mogą uzyskać status osoby prawnej, zgodnie z konkretnymi potrzebami religijnymi, który umożliwia im także korzystanie z przywilejów podatkowych.

Państwo może być gwarantem pożyczek zaciągniętych przez stowarzyszenia kultu religijnego lub stowarzyszenia diecezjalne na budowę nowych miejsc kultu. Społeczności lokalne zapewniają także takim stowarzyszeniom pewną formę finansowania hipotecznego, z niewielkim rocznym czynszem, zwykle na okres 99 lat.

Przedsiębiorstwa i podatnicy będący osobami fizycznymi mogą odliczyć od podstawy opodatkowania, do pewnego limitu, darowizny przeznaczone na wsparcie pracy organizacji pożytku publicznego. Dotyczy to także stowarzyszeń kultu religijnego czy stowarzyszeń diecezjalnych w zakresie środków przeznaczonych na budowę i utrzymanie budynków kościelnych lub na pewne rodzaje działalności o charakterze dobroczynnym, oświatowym, społecznym czy rodzinnym.

Grupa aktywna w sferze religijnej, ale niebędąca stowarzyszeniem kultu religijnego ani stowarzyszeniem diecezjalnym, ma zwykle formę stowarzyszenia utworzonego na mocy ustawy z 1901 roku. Takie stowarzyszenia nie mogą uzyskiwać subwencji od państwa, ale mogą otrzymywać darowizny od osób prywatnych, które jednak nie korzystają z tego tytułu z żadnej ulgi podatkowej. Z kolei darowizny na rzecz stowarzyszeń uznanych za organizacje „praktycznej użyteczności” korzystają ze zwolnienia od podatku.

Finansowanie ze środków prywatnych to normalne źródło dochodu. Każda wspólnota wyznaniowa może swobodnie zbierać fundusze. Darowizny mogą również przyjmować formę fundacji na cele leżące w interesie publicznym, które mogą być tworzone i (lub) zarządzane przez podmiot o charakterze religijnym.

c. Ustawa z 1905 roku ma zastosowanie tylko do metropolitalnej części kraju, i to nie do całej. Departamenty Haut-Rhin (Górnego Renu), Bas-Rhin (Dolnego Renu) i Mozeli na wschodzie Francji mają system „uznanych religii”, oparty na konkordacie napoleońskim, zmodyfikowanym przepisami niemieckimi w latach 1871–1918 i znowelizowany pod pewnymi względami od czasu powrotu tych terytoriów do Francji w 1918 roku. Wspólnoty rzymskokatolicka, protestancka i żydowska mają status korporacji prawa publicznego, zorganizowanych aktem państwowym – ich duchowni są opłacani bezpośrednio przez państwo. Także meczet w Strasburgu został sfinansowany ze środków publicznych.

Niektóre departamenty i terytoria zamorskie także mają swoje specyficzne systemy. Ustawa z 1905 roku nie dotyczy Reunion, Martyniki ani Gwadelupy, gdzie system konkordatowy został wprowadzony na początku XIX wieku. W Gujanie Francuskiej Kościół rzymskokatolicki jest finansowany ze środków publicznych – jego duchowni są opłacani bezpośrednio z budżetu departamentu.

„Dekret Mandela” z 1939 roku pozwala innym wspólnotom wyznaniowym otrzymywać znaczną pomoc finansową ze strony wspólnot lokalnych. Zasady te, wraz z licznymi przepisami szczegółowymi, mają zastosowanie w większości francuskich departamentów i terytoriów zamorskich.

d. Finansowanie wspólnot wyznaniowych ze środków publicznych ma często na celu niwelowanie nierówności między wyznaniami. Chodzi tutaj głównie o muzułmańskie grupy religijne, które są w kraju stosunkowo nowe i – w odróżnieniu od tradycyjnych wspólnot wyznaniowych – nie zgromadziły zasobów w przeszłości.

We Francji ciągle toczy się debata na temat finansowania Kościołów, u której źródeł leży walka o miejsce religii w laickim państwie. Komisja utworzona przez Nicolasa Sarkozy’ego, kiedy był on ministrem spraw wewnętrznych, proponowała zmiany w formach stowarzyszeń religijnych, co w konsekwencji umożliwiłoby zwiększenie finansowania przez państwo miejsc kultu, w tym także meczetów. Niedawne decyzje Rady Stanu z lipca 2011 roku stwierdzały, że finansowanie kosztów budynków religijnych ze środków publicznych jest legalne, jeśli służy to interesowi publicznemu (świeckiemu).