Pochodzenie i przeznaczenie człowieka w wierzeniach Akanów

PRZEZNACZENIE CZŁOWIEKA

Życie jawi się jako cykl narodzin, dojrzewania, małżeństwa, śmierci i odno­wienia, lecz nie jest to beznadziejna wędrówka powtarzająca się bez końca; każda iskra życia pojawiająca się na świecie posiada określone cele i misję, wyznaczone przez Stwórcę, Odomankomę, który podtrzymuje wszechświat (97).

Przeznaczenie (nkrabed) człowieka, w które wpisano drogę życiową, rado­ści i cierpienia jest również wyrazem aszanckiej wiary w zaangażowanie Istoty Najwyższej w losy człowieka. Przeznaczenie otrzymane lub wybrane przez czło­wieka nie zwalnia go od odpowiedzialności (98). Przysłowie: „Porządku, ustano­wionego przez Istotę Najwyższą, śmiertelny człowiek nie może uniknąć" (Asem a Onyame adi asie no, oteasefo nnan no) wyraźnie wskazuje na wszechogarnia­jącą opatrzność Bożą (99).

Uderzającą cechą tradycyjnych religii afrykańskich jest pojmowanie Istoty Najwyższej jako „architekta przeznaczenia", który decyduje i przypieczętowuje przeznaczenie poszczególnej osoby. Czuwanie nad wypełnieniem przez czło­wieka swego przeznaczenia powierzone zostaje duchowym istotom, które są uznawane za emanacje Istoty Najwyższej. Istoty nadnaturalne mogą też być po­strzegane jako trwanie Bożej opatrzności nad poszczególną osobą czy sprawą, przez to są czasem nazywane osobistymi stwórcami lub opiekuńczymi duchami osoby (100). Bóg jest uważany za związanego tak mocno ze sprawami ludzi, że nie­ustannie im pomaga - niczym ojciec dzieciom - wypełnić ich przeznaczenie (101). Niektórzy badacze rodzimej religii (Danąuah, Meyerowitz) wyszczególniają dwa pojęcia: nkrabea i hyebea. Nkrabea ma być losem niezależnym od woli człowie­ka, hybea natomiast ma przedstawiać wolną wolę osoby, która jest w stanie sama kontrolować (102).

Człowiek posiada sumienie (tiboa), umiejętność rozróżniania (nsoe) dobra i zła. Ostateczną normą postępowania moralnego jest sumienie każdego człowie­ka lub wewnętrzny głos (tiboa) (103). Aszantowie, o osobie długo unikającej odpo­wiedzialności, która w końcu wyznała swe skrywane przewinienie, powiadają, że „jego sumienie osądziło go winnym" (ne tiboa abu nofó). Sumienie to staje się najskuteczniejszym probierzem moralności jednostki (104). Jako rezultat swej mocy do wywoływania poczucia winy, tiboa jest uważana za wpływającą na decyzje człowieka oraz rodzącą odpowiedzialność. Stąd o osobie, często przekraczają­cej normy, łamiącej zasady powiada się, że jej sumienie jest martwe (ne tiboa awu) (105). W ten sposób ludzkie pochodzenie zła staje się podstawowym wytłuma­czeniem. To ludzie, a nie Onyame, stają się odpowiedzialni za istnienie zła i jego konsekwencje (106). "

Przeznaczenie, które otrzymuje człowiek od Istoty Najwyższej nie precyzuje szczegółów jego istnienia, wyznacza ono jedynie podstawowe atrybuty i z tej racji człowiek może postępować w sposób wolny. „Nikt nie rodzi się ze «złągłową», lecz może ją otrzymać na ziemi" (ti bonę wofa no fam, womfa nnwo). „Jeśli człowiek jest nieszczęśliwy, jest to owoc jego postępowania" (onipa ho anto no a, na efi riaseni). Istota ludzka jest wolna i winna wziąć moralną odpowiedzialność za swe czyny (107).

Podobną rolę co tiboa, odgrywa również element duchowy okra. Wypeł­nia on zadanie ducha opiekuńczego lub strażnika, dającego człowiekowi dobre lub złe rady. Może zaniedbać obowiązku, powodując zagubienie się człowieka, wówczas Aszantowie powiadają „dusza go opuściła" (ne kra adwane). O szczęś­liwym i roztropnym człowieku powiada się, że „ma okrę za sobą" (ne kra di n'akyi). Okra jest uważana za wiarygodne źródło sposobów postępowania, gdyż wywodzi się od Onyame oraz reprezentuje tradycję, podczas gdy duch (sunsum) może błądzić. Dysharmonia w ich relacji może skutkować chorobą. Okra jest też odpowiedzialna za ochronę człowieka przed atakami wiedźm (108).