Zasady moralne w islamie. Co jest dobre, co jest złe?

W licznych wersetach Koran chwali wierzących, na przykład głosząc, że „wierzący mężczyźni i wierzące kobiety nakazują sobie to, co uznane, a zakazują sobie tego, co naganne” (9,71). Naczelną cnotą wierzących jest posłuszeństwo Bogu i podporządkowanie się Jego woli. Nie jest to jednak rodzaj formalizmu, ponieważ posłuszeństwo to wypływa z żywej wiary w Boga.

Etyka i moralność są wpisane w struktury prawa muzułmańskiego. Islamskie zasady moralne określają jakość ludzkiego działania oraz precyzują, kiedy i pod jakimi warunkami muzułmanin może czynić dobrze, a kiedy powinien unikać zła. Ortodoksja islamska przypisuje suwerennej woli Boskiej określenie ludzkiego losu. Zadaniem człowieka jest całkowite poddanie się Jego woli. W ortodoksyjnym islamie odrzuca się istnienie wewnętrznej kategorii umożliwiającej człowiekowi swobodny wybór między dobrem i złem. Bóg określa, co jest dobre, a co złe. Rola rozumu polega jedynie na odkrywaniu Bożych decyzji, na ich opisywaniu i wskazywaniu konsekwencji dla praktycznego działania człowieka. Istnieją również muzułmańskie środowiska teologiczne, które głoszą, że miarą ludzkiego czynu jest z jednej strony to, czy odpowiada on nakazom Bożej woli, a z drugiej, jaka intencja ze strony człowieka towarzyszyła temu czynowi. Istotnym elementem ludzkich czynów są ich zamiary. Dopiero one nadają uczynkom charakter dobry lub zły.

Głównym kryterium oceny postępowania człowieka w islamie jest podział uczynków na dwie podstawowe grupy: dozwolone i zakazane. W dozwolonych wyróżnia się natomiast następujące kategorie: obowiązkowe, zalecane, dopuszczalne i tolerowane. Uczynki obowiązkowe są nakazane człowiekowi przez Boga. Kto jest posłuszny i je wypełnia, zostanie nagrodzony, natomiast kto działa wbrew nim, zostanie ukarany. Do uczynków zalecanych zalicza się te, które pozytywnie wpływają na rozwój życia indywidualnego i wspólnotowego. Ich wypełnianie zostanie nagrodzone, ale osoba, która jest wobec nich obojętna, nie zostanie ukarana. Uczynki dopuszczalne mają w kategoriach moralnych charakter neutralny, dlatego prawo nie przewiduje nagrody za ich spełnienie ani żadnej kary za ich niewykonanie. Uczynki tolerowane wymierzone są przeciw posłuszeństwu woli Bożej. Muzułmanin, który się ich dopuszcza nie zostanie ukarany, natomiast ten, który ich unika, będzie nagrodzony. Unikanie uczynków zabronionych jest nakazane prawem. Ich popełnienie pociąga za sobą określone sankcje karne.

W poruszaniu się po labiryncie ludzkich czynów oraz przypisywaniu ich odpowiednim kategoriom, muzułmanom pomagają ulemowie. Religijni uczeni muzułmańscy mają – zgodnie z koranicznym objawieniem i tradycją – rozpoznać właściwą drogę dla wyznawców islamu. Muzułmańscy teolodzy dzielą grzechy na wielkie i małe. Powołują się przy tym na przesłanie samego Koranu. „Do Boga należy to, co jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi – aby mógł zapłacić tym, którzy czynili zło, za to, co uczynili, i aby mógł zapłacić tym, którzy czynili dobro, najpiękniejszą nagrodą. Tych, którzy unikają wielkich grzechów i szpetnych czynów, z wyjątkiem lekkich występków – zaprawdę, twój Pan jest wszechogarniający w Swoim przebaczeniu!” (53,32). Niejasne jest jednak rozróżnienie, co jest grzechem wielkim, a co małym. Również kryteria oceny ludzkich czynów dzielą teologów. Największy teolog muzułmański Al-Ghazzali wskazuje trzy płaszczyzny, które mają znaczenie dla życia religijnego. Należą do nich: Bóg (jego poznanie i wiara w niego), życie człowieka oraz to wszystko, co je umożliwia. I tak odpowiednio najcięższe są grzechy przeciw Bogu, następnie przeciw ludzkiemu życiu. Do ostatniej grupy zalicza się grzechy, które godzą w rozwój życia ludzkiego oraz niszczą dobre relacje międzyludzkie. W licznych wersetach Koran głosi, że Bóg jest miłosierny i litościwy. Bóg jest gotów odpuścić grzechy każdemu, komu zechce. Wyjątek stanowi grzech niewiary.

Ponieważ moralność określona jest przez prawo, dziecko do osiągnięcia określonego wieku (13 lub 14 lat) nie ma żadnych moralnych zobowiązań. Z punktu widzenia prawa, dzieci nie popełniają żadnych grzechów. Zaleca się, aby zapoznawać je z moralnymi kategoriami czynów i wychowywać do odpowiedzialności za nie.

Moralne zasady Koranu można zestawić z biblijnymi przepisami dekalogu. Nie przyjmują one wprawdzie tej samej formy, ale w licznych wersetach znajdują się ich odpowiedniki. Święta Księga islamu nakazuje ludziom wierzyć tylko i wyłącznie w Boga i wypełniać obowiązki religijne (odpowiednik I i III przykazania). Potępia zwyczaj lekkomyślnego używania imienia Bożego (II przykazanie). Wiele miejsca poświęca także przepisom na temat stosunków międzyludzkich: relacje do rodziców (IV przykazanie), ochrona życia (V), seksualność i rodzina (VI i IX), sprawiedliwość i własność (VII i X) oraz dawanie świadectwa i prawdomówność (VIII).

Pieniężno, 9 marca 2007 r.