Ochrona wolności religijnej w Polsce – stan prawny a rzeczywistość

b) Wyzwania w obszarze ochrony praw chrześcijan w Polsce

Ochrona praw chrześcijan i wspólnot chrześcijańskich w Polsce wynika wprost z gwarancji wolności religijnych – zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Jednakże chrześcijaństwo, o czym była mowa, odgrywa wyjątkową rolę w kształtowaniu państwowości i kultury Rzeczypospolitej Polskiej. Z tego też względu zarówno państwo polskie, jak i społeczeństwo stoi przed wyzwaniem skutecznej ochrony naszego dziedzictwa narodowego z jednej strony oraz praw osób wierzących – z drugiej. Postępująca sekularyzacja społeczeństw zachodnich promieniuje także na polskie społeczeństwo. Prowadzi to do postulatów prywatyzacji religii. Wzrost liczby osób areligijnych bądź preferujących prywatne formy religijności kształtuje krajobraz polityczny i ideowy (choćby w sferze symboli czy edukacji). Poniżej wskazano wybrane, istotne problemy dotyczące ochrony wolności religijnej chrześcijan w Polsce.

Złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych oraz obraza uczuć religijnych (art. 195 i 196 kk)

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na skuteczność ochrony praw chrześcijan gwarantowanej w polskim kodeksie karnym. Analiza wybranych przypadków naruszeń wolności religijnej pokazuje częstokroć iluzoryczność tejże ochrony wynikającą z określonej interpretacji wskazanych przepisów przez organy sądownicze. W przypadku art. 195 kodeksu karnego kluczowym problemem w kontekście skuteczności okazuje się konieczność wykazania przez organy ścigania „złośliwego” charakteru działania sprawcy. Jak pokazuje praktyka, zakłócanie najważniejszego obrzędu religijnego chrześcijan, jakim jest Eucharystia, nie jest traktowane przez polskie sądy jako „złośliwe”. W nieodległej czasowo sprawie oskarżony, w trakcie trwającej Mszy św., stanął tyłem do ołtarza i zaprezentował transparenty z napisami: „Kobieto! Sama umiesz decydować” oraz „Kobiety powinny mieć prawo decydowania czy urodzić czy nie, a nie państwo w oparciu o ideologię katolicką”. Sąd rejonowy w Toruniu stwierdził, iż czyn taki nie jest „złośliwy”, gdyż wskazane działanie nie może być uznane za „nachalne”, było bowiem ograniczone do krótkiego, milczącego zaprezentowania transparentu. Obecne brzmienie tego przepisu pozostawia bardzo duży margines oceny organom sądowniczym, co – jak pokazują statystyki policyjne i sądowe – skutkuje wyjątkowo niskim poziomem skazań – w roku 2020 liczba wszczętych postępowań z tytułu art. 195 kk wynosiła 27; stwierdzonych przez policję przestępstw było już 14, zaś ostatecznie skazanych – 10 osób. W roku 2021 skazane na podstawie przytoczonego przepisu zostały jedynie 3 osoby.

W kontekście obrazy uczuć religijnych (art. 196 kk) należy podnieść przede wszystkim problem subiektywizmu takiej konstrukcji normatywnej. Wielokrotnie organy sądowe uznawały, że dane zachowania, przedstawienia wizualne czy happeningi, choć mogły subiektywnie obrażać poszczególnych wierzących, to jednak na potrzeby procesu karnego należy na nie spojrzeć w sposób jak najbardziej zobiektywizowany. Rzecz w tym, że tej „obiektywizacji” dokonują każdorazowo konkretni sędziowie, kierując się zasadniczo własną oceną sytuacji. I tak wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej z wpisanymi w nimby kolorami tęczy w układzie flagi LGBT czy zdjęcie męskich genitaliów umieszczone w celach artystycznych na symbolu krzyża nie obrażają, zdaniem sądów, uczuć religijnych. Można też zniszczyć Biblię czy podeptać wizerunek Matki Boskiej, jak uczynił to znany muzyk Adam Darski, jeśli tylko uprzedzi się odbiorców, że treści, które będą prezentowane, mogą obrażać uczucia religijne.

Mikroagresje

Proces sekularyzacji polskiego społeczeństwa paradoksalnie nabrał tempa po upadku ustroju komunistycznego. Dołączenie do globalnego świata zachodniego, wzrost dobrobytu i szereg innych przyczyn, na które wskazują badacze zjawiska, przełożyły się znacząco na zmniejszenie poziomu religijności naszego społeczeństwa. Prowadzone rokrocznie badania statystyczne nie pozostawiają odnośnie do tego żadnych wątpliwości. Niestety proces odchodzenia od religii łączy się często z negowaniem systemu wartości i wizji świata osób wierzących. Prowadzi to do natężenia zachowań, które badacze określają mianem „mikroagresji”. Są to powszechnie akceptowane i subtelne komunikaty ukazujące niechęć do określonej grupy społecznej. Mikroagresje w znaczący sposób przyczyniają się do tworzenia negatywnej atmosfery wokół grupy docelowej, w tym przypadku – osób wierzących. Mikroagresje mogą przybierać postać niewerbalną (mowa ciała), jednak w przeważającej części chodzi o wypowiedzi, które powielają stereotypy, lekceważą sferę duchową, formułują zarzuty związane z brakiem „naukowości”. Niosą one ze sobą ośmieszanie, oczernianie czy etykietowanie osób wierzących. Jak wskazują badania statystyczne prowadzone na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości („Poziom uprzedzenia względem wyznawców religii w Polsce”, Warszawa 2019), co najmniej jedna trzecia osób wierzących spotkała się w swoim życiu przynajmniej raz z traktowaniem dyskryminacyjnym z uwagi na wyznawaną wiarę.

Obszarem, który jest obecnie szczególnie narażony na mikroagresje z uwagi na wiarę, jest edukacja. Dzieci i młodzież uczęszczające na katechezę w wielu miejscach w Polsce zaczynają stanowić mniejszość w swoich klasach. Coraz częściej dotyka ich z tego powodu ostracyzm grupy rówieśniczej. Nie lepiej wygląda sytuacja katechetów – świeckich, jak i duchownych – oraz nauczycieli otwarcie przyznających się do swojej wiary. Wydziały katechetyczne poszczególnych diecezji Kościoła katolickiego informują o przypadkach wrogości ze strony innych nauczycieli, jak i dyskryminacji ze strony dyrekcji szkół.

Symbole religijne

Na koniec warto również zasygnalizować problematykę obecności symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Charakterystyczna przestrzeń europejskich miast, nad którymi górują wieże kościołów, naznaczona jest bogatą symboliką religijną, która w wielu miejscach budzi sprzeciw środowisk ateistycznych. Podobne tendencje widoczne są także w Polsce. Obecność krzyża w polskiej przestrzeni publicznej stanowi od pewnego czasu temat debat publicznych. W 2011 roku grupa posłów złożyła wniosek o usunięcie krzyża z sali posiedzeń sejmu RP, podnosząc naruszenie przepisów konstytucyjnych, jak i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dotyczących bezstronności i neutralności organów publicznych w kwestiach światopoglądowych. Wniosek został odrzucony, a w opinii prawnej dotyczącej tej sprawy prof. Lech Morawski trafnie wskazał: „[…] tak jak obecność krzyża nie pozostaje w żadnym związku z bezstronnością działań władz publicznych, tak nie ma ona nic wspólnego z <<niezależnością i autonomią>> obu tych instytucji. Wnioskodawcy zdają się nie pojmować, że istnieje różnica między szacunkiem do symboli, w których wyraża się tożsamość narodowa obywateli danego państwa, a bezstronnością jego aktów prawodawczych i praktyk politycznych i tak jak zdjęcie krzyża nie uczyni państwa bardziej bezstronnym, tak jego pozostawienie nie uczyni go mniej bezstronnym”. Obecność krzyża w salach szkolnych może również budzić kontrowersje, jeśli rodzic/rodzice bądź uczniowie wskażą, że narusza to ich wolność religijną. O usunięciu symbolu religijnego może też zadecydować sama dyrekcja szkoły. Jak dotychczas większość tego typu spraw rozstrzygana była w duchu demokracji bezpośredniej społeczności szkolnych, jednak w dobie coraz to dalej idących polityk antydyskryminacyjnych sprzeciw jednostki może – w nieodległej przyszłości – przeważyć nad wolą wspólnoty.

Wybrana literatura:

Dobrzeniecki, K., Wolność religii i przekonań, w: Balcerzak, M., Sykuna, S. (red.), Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010.
Gronowska, B., Jasudowicz, T., Balcerzak, M., Lubiszewski M., Mizerski M., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2009.
Horvat, S., Czy wiesz, jak rozpoznać mikroagresje skierowane przeciwko wierzącym?, https://laboratoriumwolnosci.pl/czy-wiesz-jak-rozpoznac-mikroagresje-skierowane-przeciwko-wierzacym/, dostęp 15.11.2022.
Jasudowicz, T., Wolność religii. Wybór materiałów. Dokumenty. Orzecznictwo, Toruń 2001.
Jasudowicz, T., Prewencja stosowania przemocy i gróźb bezprawnych na tle przynależności wyznaniowej oraz ochrona wolności religijnej sensu largo, Toruń 2020.
Komorowski, P., Ochrona wolności religijnej w systemie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Analiza krytyczna, Toruń 2020.
Morawski, L., Opinia w sprawie wniosku grupy posłów z dnia 9 listopada 2011 r. o wydanie zarządzenia nakazującego usunięcie krzyża łacińskiego, znajdującego się w sali posiedzeń Sejmu RP, http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/4A06C596A4DE37E0C125796E002FAD30/$file/opinia_Morawski.pdf, dostęp 15.11.2022.
Poziom uprzedzenia względem wyznawców religii w Polsce, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019.
Sorka, K., Analiza aktualnego polskiego orzecznictwa w zakresie wolności religijnej, Warszawa 2019.
Warchałowski, K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Wolność religijna w Polsce. Raport statystyczny, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC im. Witolda Zdaniewicza, Warszawa 2019.