Magia jako herezja

Listy
W czerwcu 1319 roku Jan XXII skierował list do Séguin de Belégney, kanonika i przewodniczącego sądu kościelnego z Fontius d’Auch, w którym przedstawił następujący problem: pewna kobieta oskarżona publicznie o uprawianie czarów i heretyckie występki (super criminibus sortilegii et heretice pravitatis) zmarła po przejściu badań cielesnych, czyli tortur. Okoliczności śmierci tej kobiety rodziły zatem uzasadnione podejrzenie, że przekroczono normy obowiązujące w postępowaniu sądowym. Przedstawiciel Kościoła nakazujący takie badania cielesne mógł nawet zostać wydalony ze stanu duchownego. Papież po zapoznaniu się ze sprawą stwierdził, że „niewątpliwie oskarżona zmarła przed samymi torturami”, a zatem duchowny nie ponosi żadnej odpowiedzialności za zaistniałą sytuację. Jan XXII nie poruszył jednak fundamentalnego zagadnienia, tzn. zgodności tego typu procesu z ówczesnym ustawodawstwem kościelnym. Praktyki magiczne — jak to zostało wyżej powiedziane — traktowane były aż do 1326 roku jako wykroczenia mające znamiona herezji, same jednak herezją nie były. Tym bardziej zatem zastanawia fakt użycia w prowadzonym przez Séguina procesie tortur ściśle zarezerwowanych dla procesów przeciwko heretykom. Milczenie papieża możemy zatem potraktować nie tylko jako cichą aprobatę dla tego rodzaju rozwiązań, lecz także jako preludium rozpoczynającej się właśnie reakcji przeciwko magii.

22 kwietnia 1320 roku kardynał Wilhelm de Peyre Godin wysłał w imieniu papieża list do inkwizytorów Carcasonne i Tuluzy, Jana de Beaune i Bernarda Gui. Pismo to bez wątpienia uznać można za pierwszy wyraźny zwiastun tego wszystkiego, co już w 1326 roku stanie się oficjalną praktyką w postępowaniu inkwizycyjnym przeciwko czarom. Jan XXII zaczął przygotowywać Kościół do podjęcia nowego zadania. Prosił zatem — ustami kardynała — by owi sędziowie zwrócili baczną uwagę na tych spośród wiernych, którzy przyzywają pomocy demonów i z nimi paktują. Przytoczył również szczegółowo przypadki, które powinni zbadać w pierwszej kolejności:

przeciwko tym wszystkim, którzy poświęcają się demonom lub je czczą, lub też oddają im hołd; którzy w sposób wyraźny zawarli pakt posłuszeństwa z tymi demonami lub którzy tworzą lub nakazują tworzyć jakiekolwiek wyobrażenia, lub w jakikolwiek inny sposób wiążą się z demonem, lub popełniają praktyki magiczne na skutek przyzywania demonów; którzy nadużywają sakramentu chrztu, chrzcząc lub nakazując chrzcić wyobrażenia zrobione z wosku lub innego materiału, lub przeciw tym, którzy za pomocą innych środków i przyzywań demonów, tworzą lub nakazują tworzyć te wyobrażenia w jakiś sposób; którzy świadomie powtarzają chrzest, święcenia lub bierzmowanie; którzy używają sakramentu eucharystii lub konsekrowanej hostii i innych sakramentów Kościoła lub jakichś części tych sakramentów, jeżeli chodzi o formę lub ich materię, by je zastosować w swoich czarach lub praktykach magicznych.
Jak wspomniałem, jednym z adresatów tego listu był dominikanin Bernard Gui. W latach 1309–1323 nie spotkał się on z żadnym przypadkiem magii, ale zauważył, że praktyki takie, a zwłaszcza przyzywanie demonów, mogą być określone jako heretyckie, jeżeli były połączone z ofiarowaniem lub zniszczeniem jakiegoś przedmiotu dla demona.

Należy wyraźnie podkreślić, że ten list był sygnowany przez jednego z członków kurii papieskiej, a nie przez samego papieża. Jan XXII przyjął postawę hierarchy pełnego rezerwy i otwartości na opinię teologów, ponieważ nie miał pewności, jaka może być reakcja Kościoła na autorytatywną decyzję podjętą przez samego papieża. Wysłanie tego listu było niejako próbą generalną i przygotowaniem właściwego gruntu pod dalszą działalność teologów, którzy — jak się okaże w niedalekiej przyszłości — staną się ekspertami w kwestii proceduralnego rozwiązywania problemu praktyk magicznych.