Judaizm: "Wy będziecie moim ludem, a ja będę waszym Bogiem"

Źródła Tory: prawo, nauczanie i obserwancja
Istnieją różne sposoby widzenia Tory, która wyraża wolę Boga względem narodu żydowskiego. Według jednego z nich chodzi o tradycję przekazywaną w nieprzerwanym łańcuchu od Mojżesza do Jozuego, starszych i proroków żydowskich, przywódców w połowie V wieku przed Chr., aż do pierwszych rabinów wzmiankowanych w Talmudzie. Zgodnie z innym poglądem na Torę, niekiedy określanym liberalnym, tradycja rozwijała się w czasie, łącząc w sobie wierność przeszłości z kreatywnością związaną ze zmiennymi okolicznościami teraźniejszości i przyszłości. Jednak obie te opinie w stosunku do objawienia i przekazywania Pięcioksiągu uznają, że istnieje kilka zasadniczych aspektów Tory, które przeważają nad innymi. Dwadzieścia cztery księgi Biblii hebrajskiej podzielonych jest na trzy sekcje: Tora (Pięcioksiąg), Nebiim (Prorocy) i Ketubim (Pisma). Torę pisaną stanowi pięć pierwszych ksiąg Biblii zwanych także Prawem Mojżesza. Około połowy V wieku przed Chr. czytanie Tory było podstawowym elementem kultu publicznego (Ne 9, 3). Pięcioksiąg obejmuje także nauki ustne natury prawnej i nie tylko, jak również metody ciągłego rozwoju tradycji samej Tory.

Obok Biblii klasycznym tekstem judaizmu jest Talmud, wiarygodne źródło tradycji oraz podstawowy tekst judaizmu rabinicznego. Jest to zbiór komentarzy do Miszny (ponieważ jednak bada on mniej niż 40 spośród 63 traktatów Miszny, nie obejmuje on swym komentarzem wszystkich sześciu porządków, na jakie dzieli się Miszna). Istnieją dwa Talmudy, obydwa napisane po aramejsku: Talmud Jeruszaimi (czyli Talmud jerozolimski lub palestyński), który został sporządzony z końcem IV wieku po Chr., oraz Talmud babiloński, dłuższy i o większym znaczeniu, zredagowany pod koniec V wieku po Chr., cieszący się największym autorytetem. Talmud dzieli się na dwa obszerne, główne sektory: halacba (dotyczy prawa, rytuału i zwyczajów) oraz bagada (która obejmuje teologię, etykę, opowiadania i folklor).

Miszna jest zbiorem norm ułożonych w sześć części, podzielonych na sześćdziesiąt trzy traktaty. Ukształtowała się w przeciągu długiego okresu, który zdaniem niektórych zaczął się na Bliskim Wschodzie jeszcze w epoce poprzedzającej ostateczną redakcję Biblii, a zakończył dopiero w II wieku po Chr. Według tradycji jej autorem jest rabbi Juda ha-Nasi, patriarcha wspólnoty żydowskiej w Palestynie. Autorytet Miszny płynie z faktu, że jej objawienie stawia się na równi z Pięcioksiągiem. Miszna opisuje samą siebie (w traktacie Abot, który zawiera powiedzenia najstarszych rabinów) jako wyraz Tory objawiony na Synaju i przekazywany w formie ustnej od czasów Mojżesza. Jej przesłanie jest następujące: za wszystkimi przejawami hierarchicznymi, widzialnymi w wielkim łańcuchu egzystencji w świecie, stoi prawdziwy, jedyny i wyjątkowy Bóg. Praktycznie rzecz biorąc, Miszna jest wiarygodnym źródłem nauki i studium rabinicznego w judaizmie tannaickim lub w judaizmie starożytnym. Sposób przedstawiania świętości i uświęcenia w Misznie odzwierciedla tradycje kapłanów i lewitów w liturgii oraz w kalendarzu Świątyni, opracowane przez rabinów w kluczu filozoficznym po zaprzestaniu kultu na skutek zburzenia Świątyni przez Rzymian. Wiele innych pism - zbyt wiele, aby je tu przedstawić - wywarło wpływ na tradycję żydowską. Przytaczamy tu tylko niektóre: komentarz do Biblii i do Talmudu Szelomo ben Izaaka, zwanego także Raszi (1040-1105); dwa dzieła filozofa Mosze ben Majmona, znanego jako Majmonides albo Rambam (1135-1204); Miszne Tora - kodeks, który systematyzuje prawo żydowskie i zawiera główne tematy wiary, jak konieczne warunki, aby nastała era mesjańska; oraz Przewodnik zbłąkanych, który opracowuje na nowo teologię żydowską w świetle nauki Arystotelesa. W późniejszym czasie rabbi Józef Karo (1488-1575) napisał Szulchan harucb, "Nakryty stół", kodeks praw i obrzędów, który stał się tekstem klasycznym, zawierającym typowe zwyczaje judaizmu sefardyjskiego, czyli hiszpańskiego i bliskowschodniego. Rabbi Mosze Isserles (1520-1572) uzupełnił go dodatkiem o zwyczajach Europy Środkowej i Wschodniej (judaizm aszkenazyjski).

Władza: prorok, kapłan, nauczyciel
Forma, funkcja oraz duchowe aspekty władzy, która kieruje i rządzi życiem religijnym wspólnoty żydowskiej, ulegały zmianom w czasie. Prorok, kapłan i rabin (nauczyciel) obrazują te zmiany, które wyznaczają kolejne epoki judaizmu.
Prorok. Biblijni prorocy przemawiali w imieniu Boga, aby zmienić sposób podejścia do spraw doczesnych. Pojawiali się różnego rodzaju prorocy, szczególnie między VIII a VI wiekiem przed Chr., wtedy też odgrywali oni kluczową rolę w Izraelu. Grupy proroków wędrownych, których imion Biblia nie podaje, związani z Saulem i jego szaleństwem, wpadali w ekstazy wywołane tańcem i muzyką. Inni prorocy, jak Eliasz czy Natan, rzucali wyzwania królom przez swe dramatyczne wystąpienia, które podawały w wątpliwość słuszność ich postępowania. Jeszcze inni prorocy, jak Amos, Jeremiasz i Izajasz, tworzyli pisma, które obnażały niesprawiedliwość, niegodziwość, nadużycia władzy, upadek i obłudę religijną. Prorocy kładli nacisk na zachowywanie przykazań Bożych, zwłaszcza tego, które nakazuje ludziom zaprowadzenie sprawiedliwości, pobożności i świętości na całej ziemi, zaś królom każe dążyć do dobrobytu także tych najsłabszych. Niekiedy pojawiali się odważni prorocy głoszący wyroki Boga, który postanowił uderzyć swój zbuntowany lud jakąś plagą lub klęską ze strony wrogich narodów, aby go pouczyć (Am 3, 2). Asyryjczycy splądrowali królestwo północne (Izraela) w 722 r. przed Chr., a w 587 r. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor skazał na wygnanie przywódców królestwa południowego (Judy). W czasie tych zniszczeń, niewoli i rozproszenia prorocy głosili, że część Izraela, która zachowa wierność, doświadczy wyzwolenia.
Kapłan. Kiedy pisarz Ezdrasz przyprowadził do Jerozolimy około tysiąc siedmiuset Żydów z niewoli babilońskiej, zgromadził cały lud, aby odnowić życie duchowe wspólnoty i odczytał im Księgę Prawa. Lud przysiągł, że będzie zachowywał normy świętości, a w centrum swojego odnowionego życia duchowego postawi kapłanów świątyni. Tak rozpoczęła się nowa forma życia społecznego, gdzie władza przechodziła w ręce kapłanów, funkcji sięgającej korzeniami starożytnego Izraela. Również dziś można jeszcze zaobserwować ślady linii kapłańskiej (kohen, l. mn. kohanim). Najwyższym kapłanem był potomek Sadoka, który sprawował swój urząd w czasach króla Dawida. Najwyższy kapłan mieszkał w Świątyni jerozolimskiej i kierował zarówno państwem, jak i życiem religijnym narodu. Koncentrowało się ono wokół Świątyni oraz kalendarza świąt i postów, a zwłaszcza wokół kapłanów - lewitów oraz uczonych w Piśmie, którzy pełnili swe urzędy w Świątyni. Kapłani i pisarze dokonali ogromnego wysiłku literackiego, szczególnie w V wieku przed Chr., kopiując i porządkując pisma dawnych i współczesnych proroków, jak również tworząc kompletne dzieła biblijne, w których poszerzali, przeglądali i dodawali zebrany materiał. Później, w I wieku przed Chr., szkoły uczonych w Piśmie dały początek uczonym szkołom faryzejskim i ich rabinom, faryzeuszom, którzy z kolei przez dzieło nauczania, pisma i dociekania prawne kierowali życiem żydowskim przez kolejne wieki aż do zburzenia Świątyni.