Bogowie Gilgamesza

  Samantha / CC 2.0 Gilgamesz
Tytułowy bohater najstarszego epickiego dzieła w dziejach ludzkości Już jego tytułowy bohater w 2/3 miał być bogiem, a tylko w 1/3 człowiekiem. Zapraszamy do zapoznania się z mini-słowniczkiem mitologicznych postaci występujących w eposie:

Addu - bóg burzy, który sprawił, iż Gilgamesz zaczął słynąć z męstwa.

Aja – bogini świtu, będąca jednocześnie żoną boga Szamasza.

Antu – bogini. Matka Isztar, żona Anu.

Anu - „bóg nieba gwiaździstego i ojciec bogów, boski władca Uruku”, który usłyszał, jak skarżyli się mieszkańcy Uruk na porywającego młodzieńców i dziewice Gilgamesza. Jeden z trzech bogów, którzy rozszerzyli ucho Gilgamesza „na głos mądrości”. On także nakazał biegłej w stwarzaniu bogini Aruru, by zesłała na ziemię kogoś równego Gilgameszowi. Tym kimś był Enkidu – stworzony właśnie na podobieństwo Anu. Jego żoną była bogini Antu, Isztar zaś ich córką. Stwórca Bykołaka i ten, który na naradzie bogów nalega, by Enkidu poniósł śmierć za zabicie stwora.

Anunnaki – wszyscy bogowie/sędziowie świata umarłych. Podczas wielkiego potopu płaczą nad ludzkim losem. Bóg Szamasz obiecuje Gilgameszowi, że po śmierci stanie się jednym z nich.

Aruru – bogini-stworzycielka zwana także Matką Ziemią. To ona – na polecenie boga Anu – stworzyła z gliny Enkidu. Miała być także stworzycielką całej ludzkości.

Asakku – duch, czy też demon choroby, zarazy i śmierci o przerażającym obliczu. Pokonał go Ninurta.

Beletceri – „pisarka ziemi, losu trzyma tablicę”. Bóstwo świata podziemnego.

Bibbu – tajemniczy zły bóg, który zabrał/uśmiercił Enkidu – jedynego towarzysza Gilgamesza.

Bykołak – mityczny stwór stworzony – na prośbę Isztar - przez boga Anu. Jego pojawienie się powoduje „w krainie Uruku siedem lat plew i pustych kłosów”. Kiedy tylko bykołak zstąpił z nieba na ziemię, skierował się ku rzece Purattu. Wystarczyło mu siedem łyków by ją wychłeptać, a wtedy rzeka wyschła. Zabity przez Enkidu i Gilgamesza.

Dumuzi – bóg roślin i pasterzy, o którym wspomina np. biblijna Księga Ezechiela (w niej występuje jako Tammuz). Był kochankiem bogini Isztar. Ta zostawiła go „w okup” w krainie zmarłych.

Ea – życzliwy ludziom bóg mądrości i słodkich wód. Jeden z trzech bogów, którzy rozszerzyli ucho Gilgamesza „na głos mądrości”. Wyprawił się w zaświaty by dokonać zemsty na potworze Kur, który porwał do tej krainy boginię Ereszkigal. Także on poradził Utnapisztiniemu, by zbudował korab, w którym zdoła przeżyć wielki potop.

Ekkeinu – demoniczny „porywacz, co chwyta zmarłych”.

Ellil - bóg wiatru, przestrzeni powietrznej i upraw, którego zwie się też Enlilem. Jeden z trzech bogów, którzy rozszerzyli ucho Gilgamesza „na głos mądrości”. To on wyznaczył demona Humbabę do pilnowania porośniętych cedrami gór Labanu. Także on zezwala, bądź nie, na ścięcie tam drzewa. Uświadamia Gilgameszowi jego śmiertelność oraz sprowadza na ludzkość najpierw plagi, potem zaś wielki potop.

Enkidu – ulepiony z gliny przez boginię Aruru towarzysz Gilgamesza.

Ennugi – związany z krainą umarłych bóg-opiekun grobli i kanałów. Miał być pierwszym mężem Ereszkigal i synem Ellila.

Era – inaczej bóg moru Nergal.

Ereszkigal – żona boga Nergala i siostra bogini Isztar, która została porwana do podziemnej krainy Kur. To przed nią stawać mieli zmarli. Nie osądzała ich jednak, a tylko wydawała na nich wyroki śmierci, które na glinianych tablicach zapisywała Gesztinana – nadworna pisarka krainy umarłych.

Etana – pasterz, który „w niebo latał”. To król miasta Kisz, nie posiadający potomstwa. Pragnąc temu zaradzić, wyruszył na poszukiwania cudownego zioła, które rosło w niebiosach i zapobiegało bezdzietności. Aby je zdobyć, zaprzyjaźnił się – za radą boga Szamasza – z orłem, który zabrał go do nieba.

Gesztinana – nadworna pisarka krainy umarłych. Zapisywała na glinianych tabliczkach wyroki śmierci, które na zmarłych w zaświatach wydawała bogini Ereszkigal. Niektóre źródła podają także, że była to sumeryjska bogini winorośli.

Gilgamesz – w 2/3 bóg, w 1/3 człowiek. Ten, który „przyniósł wieści sprzed wielkiego potopu”, zabił bykołaka i Humbabę. Jego matką jest bogini Ninsun.

Humbaba - demon-strażnik, wyznaczony przez boga Ellila do pilnowania porośniętych cedrami gór Labanu. „Moc ma od Szamasza, męstwo od Addu, boga burzy. W siedem boskich promieni, w siedem postrachów go opatrzył Ellil (…) Zęby ma Humbaba jako kły smoka, lwa oblicze, w starciu jest jak potop! Przed czołem jego, co jednako żre drzewa i trzcinę, nikt się ostać nie zdoła! Na czubku ogona swego i członka ma dwa łby wężów jadowitych”. Zginie w walce z Gilgameszem i Enkidu. Ów olbrzym miał być chroniony przez siedem warstw straszliwego, boskiego blasku zwanego melam. Miał to być „lśniący, widoczny splendor, którym emanują bogowie, herosi, niekiedy królowie, a również otoczone szczególną czcią świątynie oraz symbole i emblematy bogów” – czytamy w „Słowniku mitologii Mezopotamii” autorstwa Jeremy’ego Blacka i Anthony’ego Greena wydanego u nas przez Książnicę w 1998 roku. W publikacji tej znajdujemy także wzmiankę, iż wizerunki (zwłaszcza modele twarzy) Humbaby, służyły w Babilonii do celów wróżbiarskich i tak na przykład, gdy kobieta urodziła płód w kształcie demona, oznaczać to miało polityczne zawirowania, które zakończą się w kraju rewoltą.

Igigi  - „bogowie nieba pomocnego”. Wszyscy bogowie zasiadających w niebiosach (m.in. Anu, Isztar, Ea).

Imdugud – mityczny stwór z ogromnymi skrzydłami i paszczą lwa, który powoduje burze piaskowe i trąby powietrzne. Miał swoje gniazdo na czubku pradawnego, świętego drzewa, z którego po ścięciu wykonano tron i łoże bogini Isztar oraz pałkę i bęben Gilgamesza. Właśnie po ścięciu drzewa przez Gilgamesza - wraz z pisklętami - odlatuje w góry. Przyjaźń z nim zawarł Lugalbanda – ojciec Gilgamesza.

Irkalla – bogini krainy umarłych. „To królestwo zmarłych, z którego nie ma już powrotu. Tam glina i proch stanowią pokarm, a wieczność spędza się w ciemnościach”. To tam trafia po śmierci Enkidu – towarzysz Gilgamesza.

Irnini - bogini porosłej cedrami góry. Wzniesienie to określa się w eposie jako "mieszkanie bogów, tron śmiertelnej Irnini".

Isztar – bogini walki, miłości i planety Wenus. Zwana też Iszharą lub Inanną, miała swoją świątynię w Uruk. Była siostrą bogini Ereszkigal i żoną boga Anu. To z nią miał sypiać Gilgamesz w świętym łożu miłości. Bogini proponowała Gilgameszowi małżeństwo, a co za tym idzie władzę i sławę. Heros jednak odmówił – obawiając się, że po czasie Isztar zamieni go w zwierzę, jak to miała w zwyczaju robić swoim wcześniejszym kochankom. Rozwścieczona bogini wymogła na Anu, by stworzył i zesłał na Gilgamesza bykołaka.

Lilit – upiorzyca wabiąca mężów. Mieszkała w środku pradawnego, świętego drzewa, z którego po ścięciu wykonano tron i łoże bogini Isztar oraz pałkę i bęben Gilgamesza. Właśnie po ścięciu drzewa przez Gilgamesza Lilit ucieka na step. Wspomina o niej także biblijna Księga Izajasza, zaś w wydanym przez Vocatio w 1996 r. „Słowniku wiedzy biblijnej” przeczytać można, iż „wczesnośredniowieczny Alfabet ben Siry przekazuje tradycje, że pierwszą żoną Adama nie była Ewa, ale Lilit”.

Lugalbanda – deifikowany ojciec Gilgamesza, który „z krainy Zabu do Uruku powrócił drogą nieprzebytą, przez rzekę śmierci (…) on sam do Isztar w mieście Aratta dotarł, dla Uruku pomoc pozyskał, złowił rybę czarodziejską”. Zawarł też przyjaźń z ptakiem Imdugudem. Gdy umierał na stepie uratował go bóg Szamasz („pokarm życia w usta mu włożył, w usta Lugalbandzie wlał napój życia”).

Mah - boska macierz. Patrz: Aruru.

Mammetu – bogini krainy umarłych, „władczyni narodzin, co stworzyła losy”.

Manisz – bóg-posłaniec. Sługa boga Addu.

Maszu – góra o dwóch identycznych wierzchołkach, która wedle sumeryjskich wierzeń miała się znajdować blisko wschodnich wrót do nieba. Tak scharakteryzowano je w tekście eposu: „szczytem sięgających litego nieba, piersią pogrążonych w głąb świata zmarłych, których gór wrót strzegą ludzie skorpiony, ich widok śmiertelny, ich strach błysk groźny, ich blask okropny, aż góry przewraca, przy wschodzie i zachodzie strzegących słońca”.

Namtar – „złych losów wysłannik, co nie czyni różnic pomiędzy ludźmi”. To w dosłownym tłumaczeniu przeznaczenie. Bóg plag, śmierci, a przy także poseł bogini Ereszkigal. „Namtar bezlitosny, co nie ma stóp i dłoni, co wody nie pije i nie je mięsa” – tak charakteryzuje go Gilgamesz.

Nergal – władca zmarłych. Jego pomocnikami była siódemka demonicznych synów bogini Ki. W widzeniu sennym Gilgamesza bóg Ea nazywa Nergala mężnym wojownikiem. Prosi go także, by w zrobił w ziemi otwór, przez który Enkidu będzie mógł wyjść z krainy umarłych i obwieścić Gilgameszowi tzw. prawo ziemi.

Ninazu – bóstwo świata podziemnego. Syn bogini Eraszkigal. Jego zwierzęciem był wąż-smok.

Ningal – bogini i matka słonecznego Szamasza, która jest ważna nie tylko w mezopotamskiej mitologii, ale także w światowej archeologii, a to za sprawą tzw. oczu Ningal – modeli oczu (czy też swoistych idoli ocznych) wycinanych w starożytności z kamieni półszlachetnych.

Ninlil – litościwa żona boga Enlila, która często interweniowała u niego w sprawach ważnych dla śmiertelników.

Ninsun - matka Gilgamesza i zarazem bogini związana z bydłem (stąd określenie Pani Dzika Krowa), która słynie z mądrości i wszechwiedzy. Jej świątynia znajdowała się w Egalmah.

Ninurta - bóg wojny, huraganów i polowań. Z jego „treści” poczęty został Enkidu – towarzysz Gilgamesza.

Nisaba – bogini zbóż, pisania i liczenia. Córka boga Anu i matka Ninlil.

Nungal – była „córką Irnini z krainy umarłych, biegnącą jak burza, straszną jak potop”. Co ciekawe, według „Słownika mitologii Mezopotamii” (Książnica, 1998 r.), Nungal to córka Ereszkigal i boga Enlila.

Siduri - bogini, czy też boska szafarka, która „żyje nad morzem bezludnym, na wybrzeżu mieszka, bogów orzeźwia. Uczyniono jej dzban dla chmielu, uczyniono złotą czaszę dla słodu. W zasłonę spowita siedzi na brzegu”. Jest więc swego rodzaju karczmarką, prowadzącą gospodę na krańcu świata.

Siedmiu mędrców - mieli żyć przed potopem i zbudować mury otaczające Uruk.  

Sin – bóg-księżyc, opiekun władców i rolników. Ojciec Isztar i Szamasza.

Sumukan – bóg niw i trzody, dzikich zwierząt i stepowej oraz  wyżynnej przyrody.

Szamasz - sumeryjski bóg słońca – dawca światła, życia i ten, który przekazał prawo Hammurabiemu. To właśnie Szamasz ukochał Gilgamesza i obdarzył go urodą, a także przekazał mu władzę królewską. Wcześniej ocalił od śmierci ojca herosa – Lugalbandę. Nie był jednak w stanie ocalić Enkidu, o czym poinformował Gilgamesza. Gdy heros wybrał się na poszukiwania Utnapiszti, bóg poradził mu, by udał się po wskazówki do Siduri.

Szullat – sługa Szamasza. Bóg-posłaniec.

Urnu – gad, w którym jedni badacze widzą zwykłego węża (czasem nawet węże), inni zaś stwora ochraniającego żeglarzy i sprawiającego, że łodzie szybciej płyną. Zabija go Gilgamesz.

Urszanabi – przewoźnik i jeden z tych, którzy wraz z Utnapiszti przeżyli wielki potop

Utnapisztim - jedyny człowiek, któremu bogowie zapewnili nieśmiertelność oraz ten, który przeżył wielki potop. „W zgromadzenie bogów był wstąpił, wśród nich życia dostąpił” – mówi o nim Gilgamesz, który próbuje go odnaleźć, by zapytać go życie i śmierć. Utożsamiany jest z biblijnym Noe.

***

Cytaty – jeśli nie zaznaczono inaczej – pochodzą z książki „Gilgamesz. Epos starożytnego dwurzecza” wydanej przez PIW w 1980 r. Tłumaczem, rekonstruktorem i autorem wstępu do niej jest Robert Stiller. Komplet tekstów poświęconych Gilgameszowi znaleźć można tutaj