Nauka i religia: przykłady powiązań

Wolfhart Pannenberg (ur. 1928)

Wolfhart Pannenberg urodził się w roku 1928 w Szczecinie (należącym wówczas do Niemiec; obecnie w Polsce). Po drugiej wojnie światowej rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Berlinie. Następnie studiował w Getyndze i w Bazylei, gdzie obronił pracę doktorską o doktrynie predestynacji w pismach słynnego średniowiecznego teologa scholastycznego Jana Dunsa Szkota (opublikowaną w 1954 roku). Swe pierwsze wykłady akademickie wygłaszał na uniwersytecie w Heidelbergu, skąd wyjechał, by jako kolega Jürgena Moltmanna objąć wakującą katedrę teologii systematycznej w Kirchliche Hochschule w Wuppertal, gdzie nauczał w latach 1958-1961. Po pewnym czasie spędzonym na uniwersytecie w Moguncji przeniósł się na uniwersytet w Monachium, gdzie pozostał na stałe.

Pannenberg stanowi przykład zawodowego teologa, który w sposób pogłębiony zainteresował się naukami przyrodniczymi. Początkowo jego zainteresowania ograniczały się do znaczenia filozofii historii. Zagadnieniem tym zajmował się w latach sześćdziesiątych XX wieku, gdy ze względu na dominujący wpływ marksizmu w kulturze intelektualnej Niemiec badania nad rolą i znaczeniem historii były szczególnie atrakcyjne. Marksizm podkreślał wagę właściwej interpretacji historii, Pannenberg zaś na gruncie teologii opowiedział się za odpowiadającą temu postulatowi koncepcją „historii powszechnej”. Swoje poglądy w tym zakresie rozwinął i przedstawił dość szczegółowo w wydanej w 1961 roku pracy Offenbarung als Geschichte9 (Objawienie jako historia). Dzięki tej książce Pannenberg stał się jednym z najważniejszych młodych teologów tego okresu. Reputację tę ugruntowała wydana przez niego w roku 1968 praca z dziedziny chrystologii, w której przedstawił swoje ujęcie tożsamości i roli Jezusa z Nazaretu, odwołujące się zwłaszcza do zmartwychwstania rozumianego jako publiczne wydarzenie historyczne.

Jeden z wczesnych tekstów Pannenberga, zatytułowany Dogmatiche Thesen zur Lehre von der Offenbarung10 (Tezy dogmatyczne o doktrynie Objawienia), zaczyna się od silnego podkreślenia znaczenia historii powszechnej:
Historia stanowi najpełniejszy horyzont teologii chrześcijańskiej. Wszystkie pytania i odpowiedzi teologiczne mają sens jedynie w kontekście historii, która jest historią dialogu Boga z ludzkością, a poprzez ludzkość z całym stworzeniem, skierowaną ku przyszłości zakrytej przed światem, lecz objawionej już w Jezusie Chrystusie.
To niezwykle ważne zdanie streszcza istotne cechy programu teologicznego Pannenberga w owym okresie. Podstawę teologii chrześcijańskiej stanowi analiza historii powszechnej, powszechnie dostępnych dziejów. Według Pannenberga Objawienie jest w swej istocie publicznym wydarzeniem historycznym o zasięgu uniwersalnym, rozpoznawanym i interpretowanym jako „dzieło Boże”. Pannenberg przedstawia swój pogląd w sposób następujący: całość dziejów można zrozumieć jedynie z punktu widzenia ich kresu. Jedynie ów kres otwiera przed nami perspektywę, w której proces historyczny jawi się nam jako całość i daje się właściwie pojąć i zrozumieć. Jeśli jednak Marks dowodził, że to nauki społeczne, odkrywając, iż celem historii jest zwycięstwo socjalizmu, oferują nam klucz do interpretacji historii, to Pannenberg twierdzi, że owego klucza należy szukać jedynie w Jezusie Chrystusie. Kres historii odsłania się przed nami z góry (lub, mówiąc żargonem teologicznym, proleptycznie) w historii Jezusa Chrystusa. Inaczej mówiąc, sens i znaczenie końca historii, który dopiero nadejdzie poznajemy już teraz poprzez osobę i czyny Chrystusa.

Być może najbardziej charakterystycznym i niewątpliwie najbardziej spornym aspektem koncepcji Pannenberga jest twierdzenie, że zmartwychwstanie Jezusa jest obiektywnym faktem historycznym, którego świadkami są wszyscy ludzie mający do¬stęp do źródeł poświadczających to wydarzenie. Podczas gdy Bultmann uznaje zmartwychwstanie za zdarzenie, które miało miejsce w doświadczeniu uczniów Jezusa, to Pannenberg twierdzi, że należy ono do publicznej, powszechnej historii świata. Objawienie nie dokonuje się potajemnie. Jest ono „jawne dla każdego kto ma oczy, by widzieć. Ma charakter uniwersalny”. Wszelkie ujęcia Objawienia sugerujące, że jego treść albo przeciwstawia się wiedzy przyrodzonej, albo różni się od niej, pociągają za sobą niebezpieczeństwo popadnięcia w gnostycyzm. Specyficznie chrześcijańskie rozumienie Objawienia sprowadza się zatem do sposobu interpretacji powszechnie dostępnych, publicznych wydarzeń. A zatem – dowodzi Pannenberg – zmartwychwstanie Jezusa było powszechnie dostępnym wydarzeniem historycznym. Co ono jednak znaczy? Istotą Objawienia chrześcijańskiego jest swoiście chrześcijański sposób rozumienia tego wydarzenia oraz jego konsekwencje dla naszego pojęcia Boga.