Poza iluzją - Psychoanaliza a kwestia prawdy religĳnej

Relacja pomiędzy psychoanalizą i religią podlega zmianom od połowy lat 80. XX w. Przez ten czas opublikowano wiele psychoanalitycznych książek i artykułów, które odrzucają to, co powszechnie przedstawia się jako redukcjonistyczne rozumienie religii przez Freuda, podobnie jak i jego negatywną ocenę religii, którą uznawał on za ekspresję dziecięcych potrzeb.

NOWE PSYCHOANALITYCZNE PODEJŚCIA DO RELIGII

Począwszy od momentu, kiedy te krytyczne poglądy zostały opublikowane, pojawiały się głosy dochodzące z wewnątrz samej psychoanalizy (oprócz licznych głosów niepsychoanalitycznych), niepodzielające opinii Freuda. Pierwszy z tych analitycznych głosów należy do Oskara Pfistera, szwajcarskiego psychoanalityka i luterańskiego duchownego, który był głównym interlokutorem Freuda w kwestiach religii. Zarzuty Pfistera zostały podane do publicznej wiadomości na prośbę Freuda w artykule „Złudzenie przyszłości”, opublikowanego w Niemczech w Imago w roku 1928 (i w wymownych okolicznościach opublikowane ponownie w języku angielskim 65 lat później w International Journal of Psychoanalysis, Roazen, 1993). Możliwe jest prześledzenie nieprzerwanej, choć raczej niezbyt obszernej serii krytycznych pism, które pojawiały się w kolejnych pięćdziesięciu latach. Zilboorg, Erikson, Fromm i Loewald są najwybitniejszymi autorami, którzy jawnie odrzucili to, co uważano za zasadniczy pogląd Freuda na temat religii – religii uważanej przez niego za iluzoryczną, urojeniową, dziecięcą i neurotyczną.

Jednakże przeważającą tendencją było przyjmowanie freudowskiego poglądu (Kakar, 1991, s. 56). Począwszy mniej więcej od połowy lat 80. XX w. w tej tendencji zaczęła zachodzić zmiana. Wśród najbardziej prowokujących tytułów książek odnoszących się bezpośrednio do zagadnienia psychoanalizy i religii, które ukazały się od tamtego czasu, znaleźć można The Birth of the Living God (Rizzuto, 1979), The Psychoanalytic Mystic (Eigen, 1998), The Analyst and the Mystic (Kakar, 1991), Soul on the Couch (Spezzano i Gargiulo, 1997), Emotion and Spirit (Symington, 1994), Ecstasy (Eigen, 2001), Terror and Transformation (Jones, 2002). Towarzyszą im bardziej powściągliwe tytuły, takie jak Psychoanalysis and Religious Experience (Meissner, 1984) i Psychoanalysis and Religion (Smith i Handelman, 1990). W książkach tych oraz w licznych artykułach, które ukazały się w ciągu tamtego okresu, religia rozumiana jest w świetle teorii psychoanalitycznej (a zwłaszcza dzięki jej niektórym nowszym kierunkom rozwoju) jako prawidłowe, zdrowe, pozytywne zjawisko.

Rozumienie wyrażane w tych książkach odzwierciedla szersze nastawienie – związane z tolerancją i akceptacją wiary religĳnej oraz wierzących – na polu psychoanalizy w ogóle. Chociaż psychoanaliza jest być może jedną z bardziej ateistycznych profesji – w kategoriach oficjalnych religĳnych powiązań i praktyk jej adeptów – mimo to rozwinęła się dominująca analityczna postawa, według której wiara i praktyki religĳne leżą w zasięgu interpretacji, lecz nie mogą być kwestionowane przez analizę; są one rodzajem prywatnej, osobistej decyzji, do której można odnosić się pozytywnie, jeśli pozwala ona na rozwój i dobre samopoczucie.