Etnologia religi

Obecnie istnieje w literaturze afrykanistycznej około 40 typologii ruchów afrochrześcijańskich. Za Sundklerem (15) można podzielić pomniejsze kościoły afrochrześcijańskie na kościoły etiopskie i ruchy syjonistyczne czyli modlitewne i profetyczno-uzdrowicielskie.

Te pierwsze rozwinęły się głównie w południowej Afryce, Ghanie i Nigerii, odrywając się od misyjnych kościołów macierzystych. Ich nazwa pochodzi od Kościoła Etiopskiego [Etiopian Church], który w 1892 r. oderwał się od Kościoła Metodystycznego w RPA. Wierni zakładają łączność Afryki ze starotestamentową Etiopią, ich działalność ma charakter polityczny, związany z hasłami panafrykanizmu lub lokalnego nacjonalizmu (np. Kościół Tembu założony w RPA w 1884 r. przez Nehemii Tile, stojący u podstaw Afrykańskiego Kongresu Narodowego), dążą bowiem do pełnej niezależności od europejskich korzeni, także religijnych.

Wrogie wobec chrześcijaństwa Białych i władz kolonialnych, jednak w sferze doktrynalnej i kultowej starają się zachować elementy ortodoksji wyniesione z kościołów macierzystych. Bóg chrześcijański przybiera cechy Najwyższej Istoty tradycyjnych wierzeń, natomiast Chrystus Białych jest dla nich Lucyferem strąconym z nieba, jako że prawdziwy Chrystus jest mesjaszem Czarnych.

Przykładem kościoła etiopskiego może być Musama Disco Christo Church - „Kościół Armii Krzyża Chrystusa [KAKC]” uformowany na bazie związania tradycyjnych wierzeń ludów Akan z wybrzeża Zatoki Gwinejskiej z kościołem metodystów. W jego obrębie istniała grupa modlitewna kierowana przez katechetę Williama Egyanke Appiaha. Po ekskomunice odwołujących się do wierzeń przodków członków grupy, w 1922 r. Egyanke zakłada własny kościół - KAKC. Stał się jego przywódcą i zapoczątkował dynastię królewską (Akabohd).

Jego syn przyjął tytuł Akasibena ('Książę') i został następcą. Jego żona, prorokini Natholomon Jehu, posługiwała się tytułem królowej - Akatibiti. Kościół określa się jako „skromny prezent, mirra od Afryki dla Chrystusa, który jest naszym boskim i cennym darem i nie zważa na to, że inni ofiarowują mu złoto czy kadzidło".

Kościół zorganizowany jest na wzór państwa Akan, ze stolicą w Mozano, gdzie rezyduje król (nand) Egyanke i odbywają się główne rytuały (Święto Pokoju — Asamdwee). Podstawą ideologii jest Stary Testament i rytuały judaizmu. W najświętszym świętych kościoła stoi Arka Przymierza. Okazjonalnie dokonuje się ciałopalnych ofiar, a krwią ofiarnych zwierząt znaczy się progi domów oraz czoła proroka i wiernych. Prześladowania ze strony władz kolonialnych i wędrówki grupy wiernych są interpretowane jako pobyt na pustyni Ludu Wybranego. Poligamia, jedna z głównych kości niezgody między tradycyjną afrykańską myślą i strukturą społeczną a kościołami chrześcijańskimi, jest tolerowana, jak też użycie afrykańskich instrumentów muzycznych. Znakiem rozpoznawczym członków KAKC są miedziane pierścienie i krzyże. Posługują się tajemnym „niebiańskim" językiem (osor kasa), w jakim witają się i żegnają, a także nadają „niebiańskie" imiona, pochodzące od samego Boga, których nie wolno zdradzić obcym.

Ruchy syjonistyczne, powstałe głównie jako spontaniczne ruchy skupionych wokół proroków-uzdrawiaczy wiernych, aczkolwiek inspirowane na terenie RPA misjami amerykańskiego Kościoła Syjonu (16), mają mniej ortodoksyjny, a bardziej pentekostalny charakter, związany ze specyficzną rolą przypisywaną w afrochrześcijaństwie Duchowi Świętemu. Jest on źródłem opętania, obdarza ludzi darem ekstazy. Pod wpływem monotonnej, długotrwałej muzyki perkusyjnej wyznawcy zapadają w trans - opętanie przez Ducha św. zwane umoja.

Umoja sprawia, że prorocy i nauczyciele głoszą Ewangelię; jest to też moc służąca uzdrawianiu chorych i prorokowaniu. Duch Święty nawiedza wiernych w czasie nabożeństwa, będąc przyczyną uzdrowień i wieszczenia, pentekostalnej glosolalii. W przypadku Fangów z Gabonu, moc Ducha Świętego zostaje utożsamiona ze znanym nam halucynogenem iboga w szczególnej, schrystianizowanej wersji tajnego stowarzyszenia Bwiti (17) (tzw. Kościół Banzie albo Narya Kanga).

Dzięki iboga możliwe jest duchowe przekroczenie granicy śmierci i odnowienie kontaktu z przodkami. W czasie nabożeństw przedstawiane są różne wydarzenia o randze kosmicznej, jak stworzenie świata, stworzenie Adama i Ewy, narodziny Chrystusa (odbywa się to zwykle wieczorem, do północy). O północy następuje ekstatyczne „uwolnienie dusz z ciał”, kontakt duchowy między członkami kultu a przodkami czy nawet Bogiem. Towarzyszą temu przedstawienia scen upadku człowieka, wypędzenia pierwszej pary z raju, odkupienie ich grzechu przez śmierć na krzyżu Chrystusa.

Z Chrystusem identyfikowany jest stary heros kulturowy Nzame. Bóg chrześcijański jest uważany w kościołach syjonistycznych za wybawienie od wiecznych trosk, przede wszystkim protektora w obliczu otaczających człowieka diabelskich sił identyfikowanych z tradycyjną magią i czarami. (…)