Współczesna literatura arabska

Przy jednoczesnym pielęgnowaniu klasycznego języka arabskiego, ukształtował się nowoczesny język literacki, który otworzył się przede wszystkim na terminologię języków zachodnich. Ożywieniu kulturowemu towarzyszyło opracowanie dzieł encyklopedycznych i słownikowych, powstawanie stowarzyszeń kulturalnych i literackich.

Od połowy XIX wieku mówi się o arabskim dramacie (w pełnym tego słowa znaczeniu), który w arabskiej literaturze był znany tylko fragmentarycznie. Jednocześnie podjęto próby ożywienia narratywnej prozy wierszowanej, tradycyjnej makamy. Kasydę i powieści historyczne tworzył Egipcjanin Ahmad Szauki, zaś wydarzenia historyczne były tematem libańskiego historyka D. Zajdana. Pierwsze krótkie opowieści tworzył m.in. Gibran Khalil Gibran (1883-1931). W połowie XX wieku w wielu krajach arabskich przejęto znane w Europie gatunki literackie. Przykładowo dopiero w latach 40. minionego stulecia pojawiła się w Iraku powieść jako gatunek literacki (D. Ajjub). Obecnie znacząca literatura epicka pochodzi z Egiptu, Algierii, Libanu, Syrii, Iraku, Palestyny, Tunezji i Maroka. Popularniejsze od powieści są jednak krótkie opowiadania.

Największy wpływ na współczesną literaturę arabską wywierają twórcy egipscy. Należą do nich, m.in.: N. Mahfuz, T. Hussajn, Al-Hakim, M. H. Haikal. Decydującą rolę odgrywa jednak liryka. Na arabskich twórców wpłynęły m.in. surrealizm (B. L. Aragaon), symbolizm (T. S. Eliot) i egzystencjalizm (J.-P. Sartre). Widoczne są również wpływy psychoanalityczne. Starania o samodzielność literatury arabskiej przyniosły widoczny efekt na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.

W epickiej literaturze pojawiają się naprzemiennie wątki baśniowych wizji ze zmysłowymi opisami i epizodycznymi przedstawieniami. Świat rzeczywisty i duchowy zostaje opisany barwnym językiem. Pojawiają się historie, które – choć nie mają początku i końca – pozwalają odkryć cechy arabskiego społeczeństwa. Wielu autorów opisuje losy prostych ludzi oraz zmagania intelektualistów w poszukiwaniu swej tożsamości. Tematem stają się coraz częściej konflikty społeczne dokonujące się na tle dominacji religijnej i braku wolności politycznej. O ile na początku współczesnej literatury arabskiej dominował pozytywny obraz świata, to pod koniec lat 60. XX wieku nabierał on coraz bardziej wyrazu krytycznego. Literatura w poszczególnych krajach arabskich stała się zaangażowana społecznie i nabrała znamion realistycznych. Pojawiają się wyraźne opisy biedy, samotności, wojny, prześladowań politycznych i więzienia, a także historyczne tematy walk wyzwoleńczych (K. Yacine), aktualny problem palestyński (G. Kanafani), dominacja religijna (Y. Hakki), krytyka biurokracji i korupcji (S. Ibrahim). Poza tym porusza się również aktualne problemy emancypacji arabskiej kobiety (As-Sadawi), życie północno-afrykańskich gastarbeiterów (M. Haddad) i lęki związane z przyszłością współczesnego społeczeństwa przemysłowego (S. Musa, A. Munif). Cechą charakterystyczną współczesnej literatury arabskiej jest wykorzystanie materiału historycznego, np. włączenie autentycznych tekstów klasycznych lub sur Koranu do krytyki współczesności.

Od lat 70. XX wieku wzrasta liczba arabskich pisarek. Niektóre z nich (A. Rifaat) krytykują przede wszystkim współczesne relacje świata kobiet ze światem mężczyzn. W szczególnej sytuacji znajduje się literatura arabska w Maghrebie, gdzie tworzą ją zarówno autorzy arabsko- i francuskojęzyczni, jak również ci, którzy władają oboma tymi językami. W kontekście językowym pojawia się również inny ważny problem, z którym boryka się cała współczesna arabska twórczość pisarska. Chodzi o rozbieżności między klasycznym językiem arabskim a dialektami używanymi w poszczególnych regionach świata arabskiego. Większość autorów tworzy w języku literackim, ale wykorzystują oni, zwłaszcza w Egipcie, potoczne zwroty językowe, którymi posługują się bohaterowie ich opowieści. Istnieją nawet poeci tworzący w dialektach. W poezji obecna jest tradycyjna kasyda, ale większość utworów zdominowała wolność rytmiczna. Do najpopularniejszych współczesnych gatunków należy poezja polityczna i miłosna. Oba gatunki łączył w mistrzowski sposób zmarły w 1997 roku iracki poeta M. Dżawahiri. Natomiast do grona awangardy lirycznej zalicza się pochodzącego z Syrii Adonisa (ur. 1930). Do wielkich poetów świata arabskiego zalicza się Libańczyka K. Mutrana, Egipcjanina M. H. Ibrahima, Syryjczyka N. Kabbaniego, Irakijkę N. Al-Mala’kę. Na uwagę zasługuje postać wspomnianego już egipskiego powieściopisarza Nadżiba Mahfuza (1911-2006), który jest jedynym laureatem literackiej nagrody Nobla za twórczość w języku arabskim. Nagrodę tę Mahfuz otrzymał w 1988 roku. Uznaje się go za twórcę arabskiej powieści i jej popularyzatora. Niektóre z jego książek przetłumaczono również na język polski.

Ze współczesną literaturą arabską związane są różne formy jej instytucjonalizacji, jak na przykład stowarzyszenia pisarzy, ich kongresy, festiwale poezji, a nade wszystko liczne filologiczne kierunki studiów uniwersyteckich. Bez wątpienia do rozwoju współczesnej literatury arabskiej przyczynia się klasyczny i literacki język arabski, który przekracza granice współczesnych państw i istniejące między nimi różnice.

Cykl Wobec Islamu emitowany jest w Radiu Watykańskim.